Δίκαιο είναι το σύνολο των υποχρεωτικών και αναγκαστικών κανόνων, οι οποίοι τέθηκαν από την ίδια την οργανωμένη κοινωνία των ανθρώπων (πολιτεία) για την ρύθμιση των αναπτυσσόμενων σχέσεων μεταξύ των μελών της (ανθρώπων), και μεταξύ της πρώτης και αυτών (πολιτείας- ανθρώπων).
Η εμφάνιση του δικαίου, δηλαδή αυτών των υποχρεωτικών και αναγκαστικών κανόνων της κοινωνικής συμβίωσης, ίσως να οφείλεται στην θέληση ενός ισχυρού προσώπου ή ομάδας ισχυρών προσώπων, η οποία επιζητά να εξουσιάσει ή να οργανώσει το κοινωνικό σύνολο. Η εμφάνιση όμως αυτών των κανόνων, οι οποίοι αρχικά είχαν την μορφή θρησκευτικών παραγγελμάτων, οφείλεται κυρίως στην εσωτερική ανάγκη και στην φυσική τάση του ανθρώπου να θέλει να οργανώνεται και να αναπτύσσεται μέσα σε ένα ενιαίο κοινωνικό σύνολο, μαζί με τους άλλους ανθρώπους, εκλέγοντας τους αρχηγούς του και πειθαρχώντας στους κανόνες που ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ τους, θέτοντας συγχρόνως περιοριστικούς όρους στις προσωπικές τους θελήσεις. Με αυτούς τους κανόνες, επιδιώκεται και επιτυγχάνεται εν μέρει, ο περιορισμός της αυθαιρεσίας, ο συμβιβασμός των αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων κατά τρόπο ώστε να εξυπηρετείται τα κοινωνικό σύνολο, η εξασφάλιση κάποιας σχετικής ισορροπίας μεταξύ των μονάδων που αποτελούν το σύνολο, καθώς και η συγκράτηση, η αυτοσυντήρηση και η συνοχή της ολότητας, που έχει ως αποτέλεσμα την διαρκή και συνεχή λειτουργία της.
Οι τιθέμενοι αυτοί κανόνες, ανεξάρτητα αν προέρχονται από την εσωτερική διάθεση της κοινότητας και των διαβιούντων σ αυτήν ατόμων ή από την νικηφόρο βούληση ολίγων που επιβλήθηκε βίαια στο σύνολο, αποβλέπουν στην οργάνωση της κοινωνίας, την επιβολή πειθαρχίας και την ρύθμιση των σχέσεων των μελών της κοινότητας, και πρέπει να θεωρούνται, όχι εφεύρεση των νομικών, αλλά φαινόμενο και προϊόν κοινωνικής ανάγκης και αναζήτησης. Το δίκαιο δηλαδή διαμορφώνεται, αναπτύσσεται και πραγματώνεται ανάλογα με τις εκάστοτε κοινωνικές, οικονομικές ή πολιτικές ανάγκες, οι οποίες το μεταβάλλουν και το μεταμορφώνουν, εξελίσσοντάς το διαρκώς.
Αρχικά, η επίλυση κάθε διαφοράς των μελών της κοινωνίας αναθέτονταν, με κοινή συμφωνία των ενδιαφερομένων, σε ένα τρίτο, κοινής εμπιστοσύνης και ως εκ τούτου κατά τεκμήριον συνήθως αμερόληπτο, πρόσωπο ή δημόσιο όργανο. Αυτός ο τρόπος απονομής δικαιοσύνης σίγουρα υπερείχε της αυτοδικίας και την περιόριζε αισθητά, είχε όμως δύο μειονεκτήματα, πρώτον ότι προϋπέθετε συμφωνία μεταξύ των ενδιαφερομένων και δεύτερον ότι δεν υπήρχε τρόπος εξαναγκασμού εκτέλεσης της εκδιδόμενης απόφασης.
Αργότερα, η απονομή της δικαιοσύνης κατέστη κοινωνική και προσφερόταν από αυτούς που είχαν εξουσία, όπως τους άρχοντες ή τους φεουδάρχες, τις κοινότητες ή τους δήμους, την Εκκλησία, αλλά και από ιδιώτες που ασκούσαν κάποια κρατική εξουσία. Η εξουσία αυτή, βαθμηδόν άρχιζε να περιορίζεται και σιγά σιγά να αντικαθίσταται με την κρατική εξουσία, μέχρι τον 19 ο αιώνα, όταν εκμηδενίσθηκε τελείως και η απονομή της δικαιοσύνης περιήλθε πλέον οριστικά στο κράτος.
Κατ αυτόν τον τρόπο, όλη η εν γένει πρόνοια και η δραστηριότητα για την απονομή της δικαιοσύνης αποτελεί, από παλιά αλλά κυρίως την σύγχρονη εποχή, σπουδαιότατο κρατικό καθήκον και αποκλειστική μέριμνα του κράτους, είναι δε μία από τις βασικότερες πολιτειακές υποχρεώσεις της κρατικής λειτουργίας. Η απονομή της δικαιοσύνης πραγματοποιείται από όργανα, εντεταλμένα προς τούτο από την πολιτεία, η οποία καθορίζει και τον τρόπο λειτουργίας τους και όλης εν γένει της δικαιικής διαδικασίας, ανεξάρτητα από την θέληση των εμπλεκομένων διαδίκων. Η εξουσία των οργάνων του κράτους για την απονομή της δικαιοσύνης ονομάζεται δικαιοδοσία.
Οι κανόνες δικαίου της πολιτείας αναγνωρίζουν στα διάφορα πρόσωπα δικαιώματα και επιβάλλουν υποχρεώσεις, απαγορεύοντας συγχρόνως την προσβολή αυτών των δικαιωμάτων. Οι αυτοί κανόνες περαιτέρω καθορίζουν τις συνέπειες της προσβολής των δικαιωμάτων και της μη εκπλήρωσης των υποχρεώσεων. Σε περίπτωση αυτής της προσβολής, η πολιτεία θεσπίζει κυρώσεις, αλλά και για την αντιμετώπιση αυτών, παρέχει δικαίωμα προστασίας, η οποία ονομάζεται έννομη προστασία. Ο κάθε πολίτης «έχει δικαίωμα στην παροχή έννομης προστασίας από τα δικαστήρια και μπορεί να αναπτύξει σ αυτά τις απόψεις του για τα δικαιώματα ή τα συμφέροντά του, όπως ο νόμος ορίζει», ενώ το κράτος έχει την υποχρέωση να παρέχει αυτή την έννομη προστασία.
* Πρόεδρος Δικαστικών Επιμελητών Εφετείου Θράκης
Προδημοσίευση από την εργασία του «Η ιστορία του νεοελληνικού δικαίου και ο θεσμός του Δικαστικού Επιμελητή μέσα σ αυτό»
