Προ της συγκροτήσεως μικρών α
νθρωπίνων κοινωνιών, ο μόνος τρόπος ικανοποιήσεως και προστασίας των προσβαλλομένων δικαιωμάτων των ανθρώπων ήταν η αυτοδικία, αρχέγονος τρόπος αυτοδύναμης προστασίας τους.
Κατά την δημιουργία όμως των πρώτων μικρών κοινοτήτων και την κοινωνική συμβίωση, άρχισαν να γεννώνται, μοιραία και αναπόφευκτα, αντιθέσεις και έριδες, και να τίθενται αντιμέτωπα τα διάφορα συμφέροντα των μελών τους. Η κοινή συμβίωση κατέστησε, ευθύς εξ αρχής, έκδηλη την ανάγκη να περιορισθεί η αυτοδικία, διότι αυτή, εκτός του ότι αποτελούσε σοβαρότατη αιτία διατάραξης της κοινωνικής γαλήνης και τάξης, υπήρξε και μονομερής και πολλάκις άδικη. Για την αποτροπή λοιπόν των συγκρούσεων και την εξομάλυνση των αντιθέσεων, θεωρήθηκε ανάγκη όλες οι ανθρώπινες σχέσεις να υποβάλλονται σε ρύθμιση. Έτσι, αυτή η κοινωνική εξέλιξη του ανθρώπου κατέδειξε ότι, κάθε εκδήλωση και δραστηριότητά του μέσα στα πλαίσια της κοινωνικής συμβίωσης υπόκεινται πάντα σε ορισμένους κανόνες ενώ τα μέλη της κοινότητας δεν μπορούν να επιβιώσουν ομαλά, παρά μόνον αν υπακούσουν σε προκαθορισμένους κανόνες που θα διέπουν την συμπεριφορά τους.
Οι πρώτοι αυτοί κανόνες υπήρξαν συνήθειες, η τήρηση των οποίων απέβαινε ωφέλιμη στην κοινότητα και δρούσε ευεργετικά στις σχέσεις των μελών της. Η εφαρμογή λοιπόν αυτών των κανόνων άρχισε με τον χρόνο να βοηθά στην εμπέδωση κάποιας τάξης στις διάφορες ομάδες και να καθίσταται απαραίτητη για την ομαλή και εύρυθμη λειτουργία τους. Με τη συμμόρφωση των μελών της κοινωνίας σ αυτούς τους κανόνες εξασφαλίζεται και επικρατεί, ή τουλάχιστον τείνει να επικρατήσει, τάξη και αρμονία στην κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων, ενώ αποτρέπεται η επικράτηση της βίας και της αυτοδικίας. Και αυτό γιατί, λόγω της εφαρμογής προσωπικού δικαίου από τον ισχυρότερο ή και τον πονηρότερο, ακόμη και την πιθανή αντίσταση αυτού κατά του οποίου επιβαλλόταν, η βία και η αυτοδικία αποτελούσαν σοβαρό λόγο τριβής και διατάραξης της κοινωνικής γαλήνης.
Έτσι, γρήγορα κρίθηκε σκόπιμο, για την επίλυση των δια-φορών των εμπλεκομένων μελών, να προτιμηθεί τρίτο πρόσωπο, κοινής εμπιστοσύνης, το οποίο θα παρείχε τα εχέγγυα της αμερόληπτης κρίσης, και να δημιουργηθούν συγχρόνως κανόνες- θεσμοί για την ομαλή λειτουργία αυτής της συμβιώσεως. Δηλαδή να δημιουργηθεί δίκαιο.
Αυτές οι κοινωνιολογικές και κοινωνικές ανάγκες οδήγησαν τους ανθρώπους στην δημιουργία δικαίου. Έτσι, το βασικό στοιχείο που προκαλεί την δημιουργία δικαίου είναι η κοινωνική ζωή και η κοινή συμβίωση μεταξύ των ανθρώπων, δηλαδή, εκείνο το αναγκαίο κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούν και αναπτύσσονται οι κανόνες δικαίου. Κατά συνέπεια, χωρίς την ύπαρξη κοινωνικού συνόλου και κοινωνικής συμβίωσης δεν θα μπορούσε να δημιουργηθεί και να υπάρξει το δίκαιο, αλλά και αντίθετα, ούτε κοινωνική συμβίωση θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς την ύπαρξη κανόνων δικαίου. Η ιστορική γνώση δεν έχει καταγράψει φαινόμενα δικαίου εκτός των οργανωμένων κοινωνιών.
Το χαρακτηριστικό γνώρισμα του δικαίου, ως γενικού ρυθμού του κοινωνικού βίου των ανθρώπων, είναι ότι προστατεύει και καθιστά δυνατή την ανθρώπινη κοινωνία, ανεξάρτητα, ή και ακόμη εναντίον, της ίδιας της βούλησης των κοινωνών.
Η λέξη «δίκαιο» είναι ελληνική και προέρχεται ετυμολογικά από το ρήμα «δείκνυμι» (με πρωταρχική σημασία κατεύθυνση ή διεύθυνση), που σημαίνει δεικνύω, φανερώνω, επιδεικνύω, κάνω γνωστό, φέρνω στο φως, παρουσιάζω, δείχνω την σωστή κατεύθυνση, επιλέγω την ορθή κατευθυντήρια γραμμή. Ο Κούρτιος πιστεύει ότι η ρίζα της λέξης «δείκνυμι» είναι ΔΕΙΚ ή ΔΙK, εξ ου και «δίκη», σανσκριτικά dis, disami, λατινικά dico (= λέγω), indico (= αναγορεύω, προαγορεύω, κηρύττω, επαγγέ-λω), con-dicio. Αλλά και σε όλες τις άλλες σύγχρονες ευρωπαϊ-κές γλώσσες, η λέξη «δίκαιο» (right [αγγλ.], droit [γαλλ.], recht [γερμ.], destra [ιταλ.], derecha [ισπαν.], direita [πορτογαλλ.], κλπ.) προέρχεται από το λατινικό ρήμα «dirigo» (= διευθύνω, ισιώνω, θέτω), και την λέξη «directum», που σημαίνει την ορθή κατεύθυνση (directus = ευθύς, in directum = κατ ευθείαν, directo [επίρ.] = σε ευθεία, ευθύ).
Ο ορισμός του δικαίου υπήρξε ανέκαθεν σύνθετος και είχε ευρεία σημασία, ο οποίος μπορεί να μεταβάλλεται με το χρόνο και τις κοινωνικές συνθήκες. Ο Καντ στο τέλος του 18ου αιώνα έλεγε: «Ακόμη αναζητούν οι νομικοί έναν ορισμό της δικής τους έννοιας του δικαίου». Πάντως, ο γενικός κανόνας του δικαίου είναι ένας και αποδίδεται από όλους του νομομαθείς.
Δίκαιο, λοιπόν, είναι το σύνολο των υποχρεωτικών και αναγκαστικών κανόνων, οι οποίοι τέθηκαν από την ίδια την οργανωμένη κοινωνία των ανθρώπων (πολιτεία) για την ρύθμιση των αναπτυσσόμενων σχέσεων μεταξύ των μελών της (ανθρώπων), και μεταξύ της πρώτης και αυτών (πολιτείας- ανθρώπων).
* Πρόεδρος Δικαστικών Επιμελητών Εφετείου Θράκης
* Προδημοσίευση από την εργασία του «Η ιστορία του νεοελληνικού δικαίου και
ο θεσμός του Δικαστικού Επιμελητή μέσα σ αυτό»
