ΤΡΕΙΣ ΙΕΡΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ
Η Γιορτή των Τριών Ιεραρχών δίνει την ευκαιρία να προσεγγίσουμε το πατερικό πνεύμα από μια νέα, κάθε φορά, οπτική γωνία. Στο φετινό μας κείμενο θα προσεγγίσουμε περισσότερο «πολιτικές» απόψεις για κοινωνικά θέματα και προβλήματα. Στις μέρες μας, καθώς ψάχνουμε – εννοείται – λύσεις στα προβλήματά μας καλό είναι να ‘βουτήξουμε’ στις πολιτικές απόψεις των πατέρων του 4ου μεταχριστιανικού αιώνα, κυρίως του Μεγάλου Βασιλείου, του Ιωάννου Χρυσοστόμου και του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού. Για να σας προϊδεάσω, ας πω ότι κάποιοι στη Δύση φτάνουν στο σημείο να τους θεωρούν πρώιμους ‘κομμουνιστές’.
Στη χώρα μας γενικά δεν πρέπει να είμαστε ενθουσιασμένοι από τη θέση, αξιοποίηση και προβολή του γνήσιου πατερικού πνεύματος. Στην εκπαίδευσή μας, για παράδειγμα, πολύ λίγο γνωρίζουμε το έργο των πατέρων – όχι ως θεολογικό αλλά ως στοιχείο της παράδοσής μας.
Σχετικά με τρία θέματα θα ξεδιπλώσουμε τα στοιχεία και τις σκέψεις μας: Άρχοντες – Παιδεία – Ιδιοκτησία.
Ι. Οι άρχοντες είναι διάκονοι των ανθρώπων, γι’ αυτό και στα ελληνικά ο άρχοντας είναι ‘υπουργός’ – το ‘υπό’ χρησιμοποιείται για να δηλωθεί η διακονία, η υπηρεσία, η υπευθυνότητα, ο υπόλογος άρχοντας. Πιστεύουν οι πατέρες του 4ου μ.Χ. αιώνα πως η εξουσία δεν πρέπει να χρησιμοποιεί βία, ούτε να επιβάλλεται θανατική ποινή. Ο Θεός δίνει το ξίφος στον άρχοντα μόνο ως απειλή όχι για να το χρησιμοποιεί. Όταν παραδώσουν την εξουσία στο Θεό απόπου την παρέλαβαν, το ξίφος πρέπει να είναι καθαρό. «Άρχοντες αρχόντων εισίν οι νόμοι» διατρανώνει ο Ιωάννης Χρυσόστομος. Κάθε εξουσία πρέπει να ασκείται στα πλαίσια των καθορισμένων ορίων, η μία εξουσία δεν πρέπει να υπεισέρχεται στα όρια της άλλης. Και όταν οι άρχοντες αποδειχθούν ανίκανοι, ακατάλληλοι, επίορκοι, ο λαός έχει το δικαίωμα να τους διώξει. Στο Βυζάντιο, σημειώνει ο ιστορικός Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, ο λαός ασκούσε το δικαίωμα της αντιστάσεως έναντι των ηγετών του.
ΙΙ. Η Παιδεία είναι το δεύτερο θέμα. Τα βασικά στοιχεία της παιδείας για τους Τρεις Ιεράρχες είναι η αγάπη, η ελευθερία και ο σεβασμός του ανθρώπινου προσώπου. Απαιτείται διάλογος, η εξουσιαστικότητα και ο δογματισμός όχι μόνο δείχνουν έλλειψη αγάπης, αλλά και δε φέρνουν κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα. Η παιδεία πρέπει να είναι στην υπηρεσία του ανθρώπου και όχι στην υπηρεσία του συστήματος. Έτσι η παιδεία δεν πρέπει να αποβλέπει στην παραγωγικότητα ούτε στις όποιες ανάγκες του κράτους, οφείλει να οδηγεί τους νέους στην ανακάλυψη των μυστηρίων της ζωής, στην κατάκτηση της ελευθερίας, στα μονοπάτια της αναζήτησης της αλήθειας, στη μύησή τους στην παράδοση του τόπου τους και στον πολιτισμό, στη μεταμόρφωσή τους.
ΙΙΙ. Η Ιδιοκτησία είναι το τρίτο θέμα. Εφτά αιώνες μετά τον Αριστοτέλη ακμάζουν οι Πατέρες της εκκλησίας, τον 4ο αιώνα μ.Χ. Οι πολιτικές θέσεις του Βασιλείου, Χρυσοστόμου και Γρηγορίου του Θεολόγου είναι αποκαλυπτικές και επίκαιρες. Συγκεκριμένα γράφει ο Γρηγόριος: «Οι κοινωνικές ανισότητες δεν είναι θέλημα θεού, ο θεός δημιούργησε τον άνθρωπο ελεύθερο (…) Με την πτώση θρυμματίστηκε η αρχική ενότητα και ισοτιμία μεταξύ των ανθρώπων, οι θρασύτεροι με τη βοήθεια του πολιτικού νόμου, τον οποίο κατέστησαν όργανο καταδυναστεύσεως, επιβλήθηκαν στους ασθενέστερους και έτσι οι άνθρωποι χωρίστηκαν σε πλούσιους και φτωχούς, ελεύθερους και δούλους και σε πολλές άλλες κατηγορίες. Εμείς, όμως, σαν χριστιανοί οφείλουμε να αποβλέπουμε και να τείνουμε στην αρχική ενότητα και όχι στην κατοπινή διαίρεση, στο νόμο του Θεού και όχι στο νόμο του ισχυρού».
Ο Μέγας Βασίλειος αναφέρεται στην αδικία των δυνατών σε βάρος των κοινωνικά αδυνάτων, υποστηρίζοντας ότι «συνήθως χαρακτηρίζονται κλέφτες αυτοί που κλέβουν πορτοφόλια από τα λουτρά. Δεν είναι όμως αυτοί οι πραγματικοί κλέφτες (…) αλλά κάποιοι που αποτελούν τις πολιτικές αρχές πόλεων και εθνών, άλλα αφαιρούν κρυφά, άλλα παίρνουν φανερά με τη βία (…) Κοινωνοί της κλοπής όμως γίνονται κι αυτοί που θεωρούνται άρχοντες της Εκκλησίας, όταν παίρνουν απ’ αυτούς χρήματα». Ο Μέγας Βασίλειος και ο Ιωάννης Χρυσόστομος θεωρούν ότι η κοινοκτημοσύνη είναι η λύση του κοινωνικού προβλήματος. H ισότητα και αδελφοσύνη που ευαγγελίζεται η νέα θρησκεία συνδέονται με πιο, θα λέγαμε, ανθρώπινες συνθήκες ατομικής και κοινωνικής ζωής, χωρίς τα υλικά αγαθά να παίζουν τον πρώτο ή μόνο ρόλο στη ζωή ατόμων και κοινωνιών. Η μανία του πλούτου και τα συμφέροντα των ισχυρών ευθύνονται για την κατάντια των κοινωνιών, για την πείνα και τους πολέμους. Μας θυμίζουν τις απόψεις του Θουκυδίδη, «Οι πόλεμοι γίνονται από τον έρωτα για τα χρήματα».
Αναμφίβολα οι «πολιτικές» απόψεις των Τριών Ιεραρχών για κοινωνικά θέματα και προβλήματα είναι (ας μου επιτραπεί ο αναχρονισμός) προοδευτικές τείνοντας στον σύγχρονο «κοινωνισμό», αν ενοχλεί ο λατινογενής όρος σοσιαλισμός. Ας το πάρουμε απόφαση ο χριστιανισμός περιλαμβάνει ιδέες όλου του πολιτικού φάσματος.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ – 2019/2024
