Μεγάλωσα στις δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου (που τοποθετείται από το 1945 ως το 1991), όταν οι δύο υπερδυνάμεις (ΗΠΑ και ΕΣΣΔ) και οι συνοδοί τους βρίσκονταν σε ένταση χωρίς να πολεμούν κατά μέτωπο – “φοβάται ο Γιάννης το θεριό και το θεριό τον Γιάννη …” Tα πράγματα άλλαξαν άρδην μετά τη διάλυση του σοβιετικού μπλοκ.
Όταν δεν υπάρχει αντίπαλο δέος, το κατασκευάζουμε… Η πρόκληση φόβου και η τρομοκρατία – ποικίλης πηγής και προέλευσης – γνήσια ή imitation – προκαλεί τα προσδοκώμενα στις εξουσίες αποτελέσματα.
Το κείμενό μου θα κινηθεί σε τρία επίπεδα: κοινωνικοϊστορικό, λογοτεχνικό και αρχαιοελληνικό φιλοσοφικό. Κυρίως θα παραθέσω αποσπάσματα διαφωτιστικά.
1. Κοινωνικοϊστορικά
Ο ιστορικός Yaval Noah Harari στο πολυμεταφρασμένο έργο του «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα», 2018, αφιερώνει κεφάλαιο στην Τρομοκρατία. Μια μικρή φράση για προβληματισμό: «Η τρομοκρατία λειτουργεί πατώντας το κουμπί του φόβου βαθιά στο μυαλό μας και δεσμεύοντας την προσωπική φαντασία εκατομμυρίων ατόμων».
Θα παραθέσω ένα απόσπασμα του Κλεάνθη Γρίβα και στη συνέχεια θα επανέλθουμε στις απόψεις του Χαράρι.
«Εξαιτίας της τρομοκρατίας η κοινωνία τείνει να βρεθεί “νομίμως” εγκλωβισμένη στις επιλογές της εξουσίας και σπρώχνεται να “συναινεί” στην επιδίωξη της εξουσίας για μετασχηματισμό του κράτους δικαίου και πρόνοιας σε κράτος ασφάλειας» (Κ. Γρίβας, Τρομοκρατία, 2001, εκδ. Παπαζήση)
Επανέρχομαι στον Χαράρι και στα «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα». Δύο αποσπάσματα αρκούν:
«Η τρομοκρατία είναι τόσο ένα παγκόσμιο πολιτικό πρόβλημα όσο και ένας εσωτερικός ψυχολογικός μηχανισμός. Η τρομοκρατία λειτουργεί πατώντας το κουμπί του φόβου βαθιά στο μυαλό μας και δεσμεύοντας την προσωπική φαντασία εκατομμυρίων ατόμων» (σελ. 15)
«Οι τρομοκράτες είναι βιρτουόζοι της χειραγώγησης. Σκοτώνουν πολύ λίγους ανθρώπους, αλλά καταφέρνουν εντούτοις να τρομοκρατούν δισεκατομμύρια και να κλονίζουν πολιτικά οικοδομήματα όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Από την 11η Σεπτεμβρίου 2001, κάθε χρόνο σκοτώνονται από τρομοκράτες περίπου 50 άτομα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, περίπου 10 στις ΗΠΑ, 7 στην Κίνα και μέχρι 25.000 παγκοσμίως (τα περισσότερα στο Ιράκ, το Αφγανιστάν, το Πακιστάν, τη Νιγηρία και τη Συρία)». Στη συνέχεια ο Χαράρι αντιπαραθέτει τρομερά νούμερα θανάτων από τροχαία, από διαβήτη, υψηλά επίπεδα ζαχάρου, ενώ η ατμοσφαιρική μόλυνση κάθε χρόνο σκοτώνει σχεδόν 7 εκατομμύρια, και προσθέτει: «Γιατί, λοιπόν, φοβόμαστε την τρομοκρατία περισσότερο από τη ζάχαρη και γιατί κυβερνήσεις χάνουν τις εκλογές εξαιτίας σποραδικών τρομοκρατικών επιθέσεων, και όχι εξαιτίας της χρόνιας μόλυνσης της ατμόσφαιρας;» (σελ. 167).
Τις απαντήσεις στα ερωτήματα θα μας τις δώσουν λογοτέχνες και φιλόσοφοι.
2. Λογοτεχνικά
Α. «Μην τους φοβάσαι, στο φόβο σου ποντάρουν» (Γ. Ρίτσος)
Β. «Ένας ξένος ταξιδιώτης που γύριζε απ’ το Τρίτο Ράιχ / Και τον ρωτήσανε ποιος κυβερνάει στ’ αλήθεια εκεί κάτω, / Αποκρίθηκε: Ο τρόμος». (Μπ. Μπρεχτ)
Γ. «Οι ποιητές κατοικούν έξω απ’ το φόβο.
Κι όπως ο ήλιος φωτίζει απ’ ευθείας, κι εκείνοι: μιλούν
απ’ ευθείας. Παλάμη δεν δύναται να τους κλείσει το στόμα,
να δεσμεύσει το θείο τους πάθος.
Γνωρίζοντας από τί πάστα γίνονται οι βασιλιάδες, ξέρουν
να διαχωρίζουν του Θεού τους νόμους, απ’ τους νόμους τους». (Νικηφόρος Βρεττάκος)
Δ. «Φοβούνται τον ουρανό που κοιτάζουμε
φοβούνται το πεζούλι που ακουμπάμε
φοβούνται το αδράχτι της μητέρας μας και το αλφαβητάρι
του παιδιού μας / φοβούνται τα χέρια σου που ξέρουν ν’ αγκαλιάζουν τόσο τρυφερά. / Θα ξαναβρεθούμε μια μέρα.
Και τότε / όλα τα βράδια κι όλα τ’ άστρα κι όλα τα τραγούδια
θα ‘ναι δικά μας» (Τάσος Λειβαδίτης)
Ε. «Ὁ φόβος, / ὄνομα οὐσιαστικὸν
στὴν ἀρχὴ ἑνικὸς ἀριθμὸς
καὶ μετὰ πληθυντικὸς
οἱ φόβοι.
Οἱ φόβοι
γιὰ ὅλα ἀπὸ δῶ καὶ πέρα» (Κική Δημουλά)
ΣΤ. «Μέσα στον φόβο και στες υποψίες,
με ταραγμένο νου και τρομαγμένα μάτια,
λυώνουμε και σχεδιάζουμε το πώς να κάμουμε
για ν’ αποφύγουμε τον βέβαιο
τον κίνδυνο που έτσι φρικτά μας απειλεί» (Κ. Π. Καβάφης)
3. Αρχαιοελληνικά φιλοσοφικά
Α. «Βλαξ άνθρωπος επί παντί λόγω επτοήσθαι φιλεί».
(Ο βλάκας θέλει να πτοείται με το παραμικρό) Ηράκλειτος
Β. «Ο πολλοίς φοβερός ων, πολλούς φοβείται» (Αυτός που προκαλεί φόβο σε πολλούς, πολλούς φοβείται) Αριστοτέλης
Γ. «Βέλτιον θανείν άπαξ, ή διά βίου τρέμειν» (Καλύτερα να πεθάνεις μία φορά, παρά να τρέμεις από φόβο μία ολόκληρη ζωή) Αίσωπος
Δ. «Ποθητός είναι μάλλον ή φοβερός κατά βίον ποραιρού. Όν πάντες φοβούνται, πάντας φοβείται» (Διάλεξε να είσαι αγαπητός παρά να σε φοβούνται. Αυτός που τον φοβούνται όλοι, τους φοβάται όλους) Δημόκριτος
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν (1942) σύγχρονος Ιταλός φιλόσοφος και συγγραφέας, σε διαδικτυακή παρέμβασή του μίλησε για το «διοικητικό κράτος» (administrative state) του οποίου η εξουσία δεν ασκείται μόνο μέσω των θεσμικών υποκειμένων από την εκτελεστική, νομική και δικαστική εξουσία, αλλά από έναν εξωτερικό παράγοντα […] που αποσκοπεί στην πραγμάτωση αυτού που είναι ‘χρήσιμο’ για την κοινωνία […] που στην πραγματικότητα είναι εκτός των θεσμικών εξουσιών. Όλα αυτά, σημειώνει ο Αγκάμπεν, οδεύουν προς ένα γενικευμένο έλεγχο. Η societe de controle είναι μια μετα-δημοκρατική κοινωνία, όπου τα πάντα ελέγχονται και καταγράφονται. Ο Μπέρκλεϋ συνήθιζε να λέει ‘υπάρχω σημαίνει γίνομαι αντιληπτός’, σήμερα ‘υπάρχω σημαίνει ελέγχομαι’.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2023
