Του Μανώλη Σ. Χούμα
Τον Μάιο του 1883 την διαχείριση του νέου Οθωμανικού Μονοπωλίου των Καπνών αναλαμβάνει, η συσταθείσα εταιρεία Regie Co-interesse des Tabacs de l’ Empire Ottoman – Μονοπώλιον των Συνενδιαφερομένων των Καπνών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η Ρεζή παρά το γαλλικό λογότυπο του τίτλου της δεν είναι γαλλική, αλλά ούτε ασφαλώς καθαρά οθωμανική εταιρεία. Είναι μια πολυεθνική κοινοπραξία (consortium) τραπεζών, που την αποτελούν η oθωμανική Banque Ottomane 50%, η αυστριακή Credit Anstalt 30% και η γερμανική Bleichröder 20%.
Στην Ξάνθη, την Μέκκα των καπνών ανατολικού τύπου, το Οθωμανικό Μονοπώλιο των Καπνών ανεγείρει το 1895 σε σχήμα «Π», το μεγαλύτερο ίσως Καπνομάγαζο των Βαλκανίων.
Μπουλούκια Ηπειρωτών και Δυτικομακεδόνων πετράδων = Κουδαραίων (απ’ τον πελεκάνο μέχρι τον πρωτομάστορα) αναλαμβάνουν, στις αρχές της δεκαετίας του 1890, το χτίσιμο του επιβλητικού συγκροτήματος στη νότια πλευρά της πόλης.
Είναι δομημένο σε τρία επίπεδα, ημιυπόγειο – ανώγειο – όροφος.
Στους δύο πάνω ορόφους γίνεται η επεξεργασία των φύλλων καπνού και η δεματοποίηση, ενώ στο ημιυπόγειο με τη σχετική του υγρασία αποθηκεύονται τα δέματα καπνού.
Τα δέματα με τον χρυσόφυλλο μπασμά της Ξάνθης, προορίζονται για τα εργοστάσια παραγωγής τσιγάρων όλου του κόσμου.
Μικρή ποσότητα του πανάκριβου μπασμά, αναμειγνύεται στα χαρμάνια των τσιγάρων για να προσδώσει σ’ αυτά το μοναδικό του άρωμα.
Ο Τύπος της εποχής μας πληροφορεί, πως ο περίφημος μπασμάς της Ξάνθης ανήκει στο είδος του καπνού Νικοτιάνα λεπτόφυλλος (ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ Δευτέρα 9 Ιουνίου 1903 αρ.φ.126 σελ 2).
Το 1895 η ανέγερση έχει ολοκληρωθεί κι αρχίζει η λειτουργία της Ρεζή, που απασχολεί εκατοντάδες εργατοτεχνικού και διοικητικού προσωπικού.
Την περίοδο που ανοίγουν τα Σαλόνια των Καπνομάγαζων, καταφθάνουν στην Ξάνθη «χέρια» από παντού, κυρίως δε απ’ την Βουλγαρία κι έτσι ο αριθμός των απασχολούμενων σ’ αυτά αυξάνεται θεαματικά.
Ένα απ’ τα μελανά σημεία της ανθυγιεινής εργασίας στα Καπνομάγαζα, είναι και η απασχόληση μικρών παιδιών στα Σαλόνια επεξεργασίας φύλλων καπνού.
Επιλέγω μερικά εδάφια απ’ το άρθρο με θέμα «Η καπνοπαραγωγή εν Τουρκία», του Ιωάννη Χρηστάκη – Μηχανικός Αγρονόμος και πρώην πραγματογνώμων του Οθωμανικού Μονοπωλίου των Καπνών – που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Μηνιαία Εικονογραφημένη ΑΤΛΑΝΤΙΣ Νέας Υόρκης τον Ιούλιο του 1913, έτος 4 αρ.φ.7 σελ 26,27,28,31.
«…Το διαμέρισμα της Ξάνθης. Η περιφέρεια αύτη κατέχει την πρώτην θέσιν εν τη παραγωγή. Ο καπνός είναι λεπτοφυέστατος και πάρα πολύ αρωματώδης, διακρινόμενος δια την γλυκείαν γεύσιν του ως και δια την διαρκή καύσιν. Τα φύλλα του είναι ωοειδή και άμισχα, είναι δε γνωστός εις το εμπόριον υπό το όνομα Μπασμά …Εις το διαμέρισμα Ξάνθης διακρίνεται επίσης η παραγωγή καπνών κάμπου, ο καπνός όμως αυτός έχει κατωτέραν αξίαν …Όταν τα καπνά γείνωσι δέματα, εξετάζονται από τους πραγματογνώμονας και εμπόρους και αγοράζονται απ’ αυτούς αναλόγως της αξίας των…».
Στην αναφορά μου για το Μονοπώλιο παρουσιάζω δύο τεκμήρια, που επιβεβαιώνουν το 1895 ως έναρξη λειτουργίας του κτηρίου της Ρεζή στην Ξάνθη.
Απρίλιος του 2023 – ΜΣΧ
Η Ξάνθη βγαλμένη απ’ το λίγο μακρινό 1900.
Είναι στην περίοδο της Μπελ Επόκ της (1860-1910), που ο περίφημος «μπασμάς» την έχει μετατρέψει σε Αρχοντούπολη.
Το εντυπωσιακό κτιριακό συγκρότημα της Ρεζή σε σχήμα «Π», θεωρείται απ’ τα μεγαλύτερα στο χώρο της επεξεργασίας κι αποθήκευσης φύλλων καπνού.
Σε πρώτο πλάνο, μπροστά στη νότια πλευρά του «Π», διακρίνεται το Διοικητήριο της Εταιρείας των Συνενδιαφερομένων του Μονοπωλίου των Καπνών.
Στο Διοικητήριο στεγάστηκε η Νομαρχία Ξάνθης απ’ το 1953 μέχρι το 1972.
Στα νότια του επιβλητικού οικοδομήματος της Ρεζή, κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, θα δημιουργηθεί το Αεροδρόμιο της πόλης και μ’ αυτήν την ονομασία έμεινε γνωστή η περιοχή στη συλλογική μνήμη των Ξανθιωτών.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1920, νότια και δίπλα στο «Π», η αμερικάνικη καπνική εταιρεία Glenn Tobacco Company, θα χτίσει το δικό της εντυπωσιακό Καπνομάγαζο σε σχήμα «Γ».
Τα γιγάντια πλατάνια, τότε δενδρύλλια, των σημερινών δρόμων Καπνεργατών και Γεωργίου Κονδύλη που οδηγούν στο Σταθμό, φυτεύτηκαν την περίοδο της σιδηροδρομικής ένωσης Θεσσαλονίκης – Αλεξανδρούπολης ( Δεδέαγάτς) 1893-1896.
Ο χωματόδρομος μπροστά μας, μάλλον, οδηγούσε στον δρόμο Ξάνθη – Καβάλα.
Το ατμοσφαιρικό επιστολικό δελτάριο, είναι έκδοσης του Ξανθιώτη Β. Ραπτόπουλου κι έχει σχήμα : 14.1 x 8.9 εκ.
Την Κυριακή 24 Απριλίου – 6 Μαΐου του 1883 στην Κωνσταντινούπολη ο Σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ Χαν ο Β΄ (1876-1909), επικυρώνει τη νέα σύσταση του Οθωμανικού Μονοπωλίου των Καπνών κι έτσι αρχίζει η λειτουργία του.
Ελληνογαλλική ΒΥΖΑΝΤΙΣ Κωνσταντινούπολης, Τρίτη 26 Απριλίου – 8 Μαΐου (Π/Ν Ημερολόγιο) 1883 αρ.φ.2715 σελ 3.
Το απόσπασμα αναφέρεται στα προσόντα, τις ικανότητες και την χρονική περίοδο απασχόλησης του Ξενοφώντα Δημητριάδη, τέως Μουδίρη (Διευθυντής) του Οθωμανικού Μονοπωλίου των Καπνών στην Ξάνθη.
«…ο κ. Ξενοφών Δημητριάδης …εις Ξάνθην, ήτο το μάλλον ακανθώδες μουδιριέτιον (διεύθυνση), επί όλην οκταετία διηύθυνε, καθ’ άπαν το μακρόν τούτο της υπηρεσίας του διάστημα, την αυτήν απανταχού επεδείξατο δραστηριότητα και άοκνον ζήλον …».
Οκταετία μέχρι το 1903 κι έτσι καταγράφεται, μάλλον, για πρώτη φορά το 1895 στην ξανθιώτικη ιστορία.
ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ Κωνσταντινούπολης, Τετάρτη 30 Απριλίου 1903 αρ.φ.1455 σελ 3.
Φάκελος προς την Γενική Διεύθυνση της εταιρείας Ρεζή, των Συνενδιαφερομένων των Καπνών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στον Γαλατά της Κωνσταντινούπολης.
Ταχυδρομήθηκε από την Ξάνθη (Ισκέτσε, φαίνεται στις σφραγίδες ακύρωσης γραμματοσήμων) το 1899.
Στο πίσω του φακέλου υπάρχει το βουλοκέρι με τη σφραγίδα του Μονοπωλίου .
Βρέθηκε σε Φιλοτελικό Οίκου του εξωτερικού πριν μερικά χρόνια.
Διαστάσεις 15.5 x 12.6 εκ.
Ο αρθρογράφος του ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΥ μας πληροφορεί τον θάνατο, του διακεκριμένου νομομαθή Φαναριώτη και κατοίκου Ξάνθης Λύσανδρου Συρίγου.
Μεταξύ άλλων, «…ούτως ώστε η διεύθυνσις του Μονοπωλίου των Καπνών, έχουσα πάντοτε ανάγκην νομικού συμβούλου δια τας ενταύθα υποθέσεις της, διώρισε τον αοίδιμον Λύσανδρον Συρίγον εν τη θέσει ταύτη προ οκταετίας …».
Προ οκταετίας αναφέρει και το άρθρο γράφτηκε τον Μάιο του 1903, δηλαδή διορίστηκε το 1895 χωρίς ν’ αναφέρει ποιον αντικατέστησε.
Απ’ αυτό βάσιμα εικάζεται, πως η έναρξη λειτουργίας της Ρεζή των Καπνών στην Ξάνθη έγινε το 1895.
Η χρονιά αυτή αναφέρεται και στο προηγούμενο απόσπασμα.
Και συνεχίζει, «…της κηδείας προεξήρχεν η Α.Θ. ο επίτροπος του Σεβ. αγ. Ξάνθης βοηθός επίσκοπος άγιος Χριστουπόλεως κ. Ιωακείμ. …τας ταινίας του φερέτρου ανείχον οι κ.κ. Φ. Μπούχνερ Μουδίρης του Μονοπωλίου των Καπνών ενταύθα, Βίκτωρ Φερναντές υποδιευθυντής του ενταύθα υποκαταστήματος της Εμπορικής εταιρίας Θεσσαλονίκης, ο κ. Γ. Παρθενόπουλος και ο κ. Κ. Καλέβρας ταμίας του Μονοπωλίου των Καπνών …».
Εμβόλιμα εδώ λίγες επεξηγήσεις :
α. Ο Επίσκοπος άγιος Χριστουπόλεως κ. Ιωακείμ (Γεωργιάδης), είναι ο αναπληρωτής του Συνοδικού Μητροπολίτη Ξάνθης και Καβάλας Ιωακείμ Σγουρού του Χίου.
β. Ο νέος Μουδίρης (Διευθυντής) του Μονοπωλίου στην Ξάνθη Fritz Buchner αντικατέστησε, τον πρo ολίγου θανόντα Ξενοφώντα Δημητριάδη.
γ. Επόμενος αντικαταστάτης του Βίκτωρα Φερναντές στην διεύθυνση της Commercial Company of Salonica, είναι ο γνωστός μας Γιουδά Χαΐμ Περαχιά.
Ο Φερναντές είναι ο κτήτωρ του εντυπωσιακού Κινηματοθεάτρου Ξάνθης Μέγκα Κιν – Χειμερινά Ηλύσια.
δ. Ο Γ. Παρθενόπουλος είναι ο Υποπρόξενος της Ελλάδας στην Ξάνθη της οθωμανικής περιόδου και
ε. Η παραδοσιακή μακεδονίτικη οικία του Κωνσταντίνου Καλεύρα, είναι η σημερινή Δημοτική Πινακοθήκη Χρήστου Παυλίδη.
Τελειώνοντας ο συντάκτης αναφέρει για τα στεφάνια που κατέθεσαν κάποιοι επώνυμοι, όπως ο προξενικός πράκτωρ της Γαλλίας στην Ξάνθη Κόντης, ο Κωνσταντίνος Βάρδας (σύζυγος της Ευαγγελινής Χατζησταύρου) κ.α.
Το 1912 με κυβερνητική απόφαση των Οθωμανών, απαγορεύεται στα Καπνομάγαζα να προσλαμβάνουν παιδάκια κάτω των 12 χρόνων εκτός των …απροστάτευτων ορφανών.
Τραγικά θύματα της ζωής τα παιδάκια, που έχουν τη στάμπα της ορφάνιας κι ακόμη πιο τραγικά, τ’ άστεγα ορφανά των δρόμων της σκληρής εκείνης εποχής.
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Θεσσαλονίκης Σάββατο 28 Απριλίου 1912 αρ.φ.247 σελ 1.
Δεξιά, καπνεργασία σε Σαλόνι επεξεργασίας φύλλων καπνού σε καπνομάγαζο Ξάνθης.
Τ’ απαλών ονύχων παιδάκια, δυστυχώς, στην υπηρεσία του καπνού.
Απ’ το άρθρο του Ιωάννη Χρηστάκη στο περιοδικό Μηνιαία Εικονογραφημένη ΑΤΛΑΝΤΙΣ Νέας Υόρκης, Ιούλιος 1913 αρ.φ.7 σελ 28.
Αγοράκι στο κόψιμο φύλλων καπνού με παραδοσιακό «χαβάνι».
Η λαογραφικού ενδιαφέροντος κι άριστα επιχρωματισμένη κάρτα, με τον τίτλο Trinciatura – Tabacco da Sigarette, στάλθηκε από Θεσσαλονίκη στις Βρυξέλλες τον Ιανουάριο του 1916 κι αποστολέας ο ALFRED AFFIAS.
Είναι ιταλικής έκδοσης σε χαρτί IPACT και φωτογράφος ο Cav. Alemanni.
Διαστάσεις : 13.9 x 8.8 εκ.
Παλιά αγγλική εικόνα με σχέδια φύλλων καπνού για σύγκριση μεγέθους.
Από το 2 μέχρι και το 6 καπνά Ανατολικού Τύπου, με το μικρόφυλλο μπασμά της Ξάνθης στην τελευταία και προνομιούχα θέση.
Απόσπασμα εφημερίδας στις αρχές του Μεσοπολέμου, μ’ ενδεικτικές τιμές καπνών της Βόρειας Ελλάδας.
Καπνά Παγγαίου 100 δραχμές την οκά.
Καπνά Νιγρίτας από 70 έως 80 δραχμές την οκά.
Καπνά Ζίχνης 210 δραχμές την οκά.
Καπνά πεδιάδας Σερρών άνω των 70 δραχμών την οκά.
Καπνά «γιακά» Ξάνθης 300 δραχμές την οκά.
ΦΩΣ Θεσσαλονίκης, Παρασκευή 11 Νοεμβρίου 1922 αρ.φ.3911 σελ 3.
Σημείωση
α. Στην Ελλάδα η οκά καταργήθηκε το 1959 και ισοδυναμούσε με 1282 γραμ.
β. Τέλη του 1922 κι αρχές του 1923, η αγγλική χρυσή λίρα κόστιζε περίπου 300 δραχμές.
Μια χρυσή λίρα η οκά δηλαδή.
γ. Πολλές φορές τα ρεφούζια (β’ διαλογή) των καπνών του πρώτου «γιακά» της Ξάνθης, άξιζαν περισσότερο απ’ τα μαξούλια (α’ διαλογή) άλλων περιοχών.
Έγχρωμο μεταλλικό κουτί 100 τσιγάρων της Ρεζή των Καπνών – Κωνσταντινούπολη.
Κυκλοφόρησε τις δεκαετίες των 1890, 1900, 1910.
Διαστάσεις : 15.7 x 7.6 x 4.3 εκ.
Ο οπισθότυπος του αρχικού επιστολικού δελταρίου του Ξανθιώτη Β.Ραπτόπουλου, έκδοσης 1900 περίπου.
Ταχυδρομήθηκε απ’ την Ξάνθη τον Δεκέμβριο του 1910, μ’ ευχές για το νέο έτος 1911.
Ο αποστολέας δυσανάγνωστος και παραλήπτης ο κύριος Μπαξεβανίδης στο Βερολίνο.
Τ’ οθωμανικό γραμματόσημο με τον Σουλτάνo Αβδούλ Χαμίτ Χαν τον Β’, δυστυχώς έβγαλε φτερά.
Σύγχρονη εικόνα της Ρεζή στην Ξάνθη (διαδίκτυο), απ’ την ίδια περίπου γωνία λήψης με την αρχική.
Από καρδιάς εύχομαι να βρεθεί κάποτε το μαγικό δάχτυλο, που θα πατήσει το κουμπί λειτουργίας του Μουσείου Καπνού Ξάνθης, μιας και το κτίριο (πλησίον της Ρεζή) είναι έτοιμο και περιμένει. Πρώτιστα όμως περιμένει την λειτουργία του Μουσείου ο χρυσόφυλλος καπνός «μπασμάς», που έκανε πασίγνωστη την Ξάνθη στα πέρατα του κόσμου.
Απρίλιος του 2023 – ΜΣΧ
