Του Θανάση Μουσόπουλου
Ο Βασίλης Φίλιας (22 Οκτωβρίου 1927 – 13 Φεβρουαρίου 2018) ήταν Έλληνας κοινωνιολόγος και καθηγητής πανεπιστημίου. Ένας ενεργός πολίτης, που διώχθηκε για τις ιδέες του. Έγραψε πολλά βιβλία που σχετίζονται με δύο τομείς, κυρίως την κοινωνιολογία και την οικονομία. Με την ευκαιρία των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, θα σταθούμε σε ένα βασικό για τα θέματα βιβλίο του με τίτλο «Κοινωνία και εξουσία στην Ελλάδα – Η νόθα αστικοποίηση 1800 – 1864», εκδ. Gutenberg, 1985.
Αναφέρουμε και κάποια ακόμη βιβλία, σχετικά:
– Οικονομική Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας, Τόμος Α και Β εκδ. Παπαζήσης, 1985-6
– Δεκατέσσερα Δοκίμια Κοινωνιολογίας, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1991
– Κοινωνικά Συστήματα στον 20ο αιώνα, Gutenberg, Αθήνα 1993
– Κοινωνιολογία της Οικονομίας, Gutenberg, Αθήνα 1994
– Κοινωνιολογία της Υπανάπτυξης, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1996
*
Η κυρίαρχη άποψη του Βασίλη Φίλια είναι πως αποκλείεται ο χαρακτηρισμός της Ελληνικής Επανάστασης ως αστικής.
Με τα αποσπάσματα από το βιβλίο του τεκμηριώνεται η θέση του αυτή. Παραθέτουμε αυτολεξεί τις απόψεις του.
«Ο αγώνας για την εξουσία στην ΕΕ δεν είναι αγώνας μεταξύ τάσεων, κατευθύνσεων και ομάδων συμφερόντων αστικού χαρακτήρα, είναι σύγκρουση μεταξύ της μεγάλης αγροτικής μάζας και της γαιοκτησίας, που εκφυλίζεται σ’ έναν αγώνα επικράτησης μεταξύ φατριών με ισχυρή τοπική εδραίωση και προσωποπαγή συμφέροντα καθαρά ‘παρτικουλαριστικού’ τύπου. (παρτικουλαριστικός -> particularist = τοπικιστικός / αντιοικουμενικός / εγωκεντρικός) […]
Ο εντονότατος τοπικισμός και η προσωποποίηση των πολιτικών αγώνων είναι αποφασιστικής σημασίας ερμηνευτικό δεδομένο για τα εσωτερικά συμβάντα στην ΕΕ […] Τα μεγάλα τζάκια βλέπουν την εξουσία σαν εδραίωση και προέκταση της τοπικής τους κυριαρχίας, σαν μια προέκταση του προσωπικού τους ‘φέουδου’. Σχεδόν κανένας απ’ τους πραγματικούς ήρωες της Επανάστασης δεν έδειξε ‘πολιτικές’ φιλοδοξίες, ούτε για την απέραντη ετοιμότητα θυσίας των απλών ανθρώπων, που ποτέ δεν διανοήθηκαν ηθικές αμοιβές και ‘οφίκια’».
Στην εκδήλωση της Ελληνικής Επανάστασης τονίζει ο Βασίλης Φίλιας ότι «Δεν υπάρχει ηγεμονικός κοινωνικός φορέας, δεν υπάρχει αστική τάξη ικανή να επιβληθεί καθοδηγητικά στο σύνολο των δυνάμεων, που συνδέθηκαν με το αίτημα της απελευθέρωσης και να το κατευθύνει εναντίον του παλαιού εσωτερικού κατεστημένου, που πολύ σύντομα ανασυντάσσεται».
Είναι κεντρικό, κατά τη γνώμη μου καταλυτικό, όσον αφορά τον χαρακτήρα της Επανάστασης: «Οι ολιγαρχικές φατρίες στην ΕΕ εκφράζουν, όχι την ανατροπή αλλά τη συνέχιση της φεουδαρχικού χαρακτήρα διαπλοκής πολιτικής και οικονομίας, όπως είχε διαμορφωθεί κάτω από τις ιδιότυπες συνθήκες του ασιατικού τρόπου παραγωγής μέσα στα πλαίσια του υπόδουλου Ελληνισμού».
Ιδιαίτερα φωτίζεται στη συνέχεια ο ρόλος της πρωτοπόρας Φιλικής Εταιρείας:
«Η απουσία αστικής τάξης με έκταση και συγκρότηση στην ΕΕ γίνεται φανερή και στον ιακωβινικό χαρακτήρα των ενεργειών της Φιλικής Εταιρείας. Διότι, τι άλλο σημαίνει ιακωβινισμός παρά υποκατάσταση της βούλησης του έθνους από μια φωτισμένη μειοψηφία, που ενεργεί ‘εν ονόματί’ της. Ακριβώς, όμως, αυτό κάνουν οι Φιλικοί, αναλαμβάνοντας το ρόλο πρωτοπορίας, που θα ανήκε σε μια ολόκληρη τάξη, την αστική, αν υπήρχε […] Μήπως κι αυτός ο Καποδίστριας δεν επιχειρεί μια βαθιά τομή ‘εκ των άνω’, επειδή δεν υπάρχει τάξη ικανή να πραγματοποιήσει την αστική μεταβολή ‘εκ των κάτω’.
Στις χώρες της Δύσης οι αστικές τάξεις ήταν ηγεμονικές στο οικονομικό επίπεδο αιώνες πριν εκδηλωθούν οι αστικές επαναστάσεις […] Στην ελληνική κοινωνία του 21 απουσιάζει κάθε διάσταση βάθους καπιταλιστικού τύπου στην οικονομία.
Η απουσία συγκροτημένης αστικής τάξης σαν θεμελιακής τάξης, κάνει τη διαμόρφωση ενός νέου, σταθερού ηγεμονικού συστήματος, που θα ήταν σε θέση να διαμφισβητήσει την εξουσία από το παλιό κυρίαρχο κοτσαμπασίδικο-φαναριωτικό ηγεμονικό ‘μπλοκ’, αδύνατη».
Η απουσία αστικής τάξης επίσης δημιουργεί ειδικές συνθήκες στον ελληνικό λαό. «Ο συνασπισμός των λαϊκών δυνάμεων, που δεν ήταν φυσικά ανεξάρτητος από σημαντικές οικονομικο-κοινωνικές μετατοπίσεις, παρέμεινε συγκυριακός και ευκαιριακός. Ευκαιριακός και στενά δεμένος με το αίτημα της αποτίναξης του ξένου ζυγού, και με την έννοια αυτή ‘αυθόρμητος’, βασισμένος δηλαδή σε άμεσες παρωθήσεις και ανάγκες της στιγμής και όχι σε σταθερές και οργανικές ταυτίσεις με αντίστοιχο κοινωνικό βάθος».
Αν θα θέλαμε να καταλήγαμε σε κάποιο συμπέρασμα, με βάση την ανάλυση του Βασίλη Φίλια, θα λέγαμε ότι η αδυναμία συγκρότησης μιας κοινωνικο – οικονομικής σύνθεσης, που οφείλεται στην ανυπαρξία συγκροτημένης αστικής τάξης, εκδηλώνεται στα λαϊκά στρώματα και στον τρόπο επιδίωξης των συμφερόντων τους, που χαρακτηρίζονται από σπασμωδικότητα, εκρηκτικότητα και συμπτωματικότητα. Σπάνια παίρνουν το χαρακτήρα συνειδητής πολιτικής πράξης.
Θεωρώ χρήσιμο στη συνέχεια κλείνοντας το θέμα που παρουσιάζουμε να παραθέσω την απάντηση του Φίλια στο ερώτημα ποιο είναι το κοινωνικό περιεχόμενο της Επανάστασης.
Συγκεκριμένα στο Επιστημονικό συμπόσιο «Η Επανάσταση του Εικοσιένα», Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1981, μίλησε με θέμα: «Σκέψεις πάνω στο ρόλο των αστικών στρωμάτων στην Ελληνική Επανάσταση». Στο διάλογο που ακολούθησε είπε:
«Το κοινωνικό περιεχόμενο [της Επανάστασης] το έθεσαν οι ανάγκες, τα προβλήματα των μεγάλων μαζών του ελληνικού λαού. Και βασικά επρόκειτο για προβλήματα που είχαν οι αγροτοποιμενικοί πληθυσμοί, οι άνεργοι ψαράδες κ.ο.κ. Αυτές ήταν οι δυνάμεις οι οποίες προσδιόρισαν τα θεμελιακά κοινωνικά αιτήματα. Είναι χαρακτηριστικό ότι σ’ όλη τη διάρκεια της επανάστασης δεν προτάσσονται αστικά αιτήματα, έστω κι αν ξεπεράστηκε η φάση της απόφασης. Εκείνο πάντως που πρέπει να συνειδητοποιήσουμε είναι ότι οσοδήποτε κι αν έπαιξαν σημαντικό ρόλο οι Φιλικοί ως επιταχυντικός συντελεστής αν δεν είχαν διαμορφωθεί ήδη οι συνθήκες, οι ευρύτερες κοινωνικοπολιτικές, ώστε οι μάζες του ελληνικού λαού να είναι ώριμες ν’ αποδεχτούν την περί επαναστάσεως απόφαση, οι Φιλικοί δεν θα είχαν λειτουργήσει. Αναμφισβήτητα ορισμένες μειοψηφίες παίζουν ένα ρόλο πρωτοποριακό επιταχύνοντας διαδικασίες, οι οποίες όμως έχουν ήδη ξεκινήσει. Απ’ αυτή την άποψη δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι οι Φιλικοί έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο».
*
Ο Βασίλης Φίλιας με τη ζωή και το έργο του πρόσφερε πολλά στο λαό μας. Ένα μνημόσυνο για τα τρία χρόνια που έφυγε τέτοιες μέρες από τη ζωή το κείμενό μας. Και λίγες δικές του φράσεις παρακαταθήκη για τους επιγιγνόμενους.
«-Τι τα θέλεις τα περιττά , όλο το πρόβλημα του ανθρώπου είναι η νοηματοδότηση της ζωής του.
Ο τρόπος που αντιλαμβάνεται την ύπαρξή του.
Όι σημερινές κοινωνίες φροντίζουν να αντικαθιστούν το “είναι” των ανθρώπων με το “έχειν”.
Και ο αγώνας των σύγχρονων ανθρώπων είναι για το “έχειν” και όχι για το “είναι”…»
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2021
