Η απόφαση ανέγερσης ορθοδόξου ναού στη συνοικία Χατζησταύρου πάρθηκε τον Οκτώβριο του 1897, στα ύστερα της Οθωμανοκρατίας στην Ξάνθη κι επί αρχιερατείας του Ιωακείμ Σγουρού.
Η περιοχή παλιότερα ήταν γνωστή και σαν Τσουκούρ (λάκκος) μαχαλάς, αφού αυτή βρίσκεται σε σχετικό “βύθισμα”.Στις αρχές του 1907 εκδόθηκε το σουλτανικό φιρμάνι άδειας ανέγερσης του ναού στ’ όνομα Χατζησταύρου (τιμής ένεκεν), ύστερα από δεκαετή κωλυσιεργία της οθωμανικής κρατικής διοίκησης.
Το 1887 ο ευεργέτης Σταύρος Χατζησταύρος Χεκίμογλους Τζαμίχας (1823-1889) δώρισε στη συνοικία ένα οικόπεδο, με τον ευγενή σκοπό ν’ αναγερθούν σ’ αυτό εκκλησία και σχολή.Οι κάτοικοι της συνοικίας θεώρησαν, πως ο χώρος ήταν μικρός για να χωρέσει εκκλησία και σχολή κι έτσι προχώρησαν στην αγορά γηπέδου, όπου οικοδομήθηκε ο σημερινός ναός. Στον χώρο της δωρεάς ανεγέρθηκε η Σχολή Χατζησταύρου – Γ’ Δημοτικό Σχολείο Ξάνθης.
Ανάμεσα σ’ αυτούς, που συνεισέφεραν οικονομικά στην ανέγερση του ναού, ήταν και οι δυο θυγατέρες Χατζησταύρου (100 χρυσές λίρες η καθεμιά), η Πολυξένη και η Ευαγγελινή. Η προσφορά τους περιείχε τον όρο να κτισθεί στον περίβολο της εκκλησίας, μνημείο των γονιών τους και να τελείται ετήσιο αρχιερατικό μνημόσυνο στη μνήμη τους.Το 1925-26 κι επί αρχιερατείας Πολυκάρπου του Ψωμιάδη, χτίστηκε το εντυπωσιακό δίδυμο κωδωνοστάσιο του ναού.Ο ναός ανήκει στο ρυθμό της τρίκλιτης βασιλικής κι έχει αρχιτεκτονικό ύφος εκλεκτικιστικό.
Την εποχή της ανέγερσης του ναού κατοικούσε στη συνοικία ένας μικρός αριθμός Βουλγάρων, που μεγάλωνε με τους παρεπιδημούντες κατά την περίοδο της καπνεργασίας στα “σαλόνια” των καπνομάγαζων. Βέβαια η βουλγαρική προπαγάνδα μιλούσε για μια συμπαγή ομάδα Βουλγάρων Εξαρχικών, μονίμων κατοίκων της περιοχής.
Η Συνεδρίαση ΞΔ΄ του 1897 της Δημογεροντίας Ξάνθης, δείχνει τους πραγματικούς πληθυσμιακούς αριθμούς (Εικόνα 2).Επισυνάπτονται εικόνες τεκμηρίων, που η καθεμιά ανοίγει αφού πατηθεί το βέλος στα δεξιά της προηγούμενης.Πηγή πληροφοριών τα ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤΙΑΣ ΞΑΝΘΗΣ, Κώδιξ Α΄ 1892-1912 και Κώδιξ Β΄ 1919-1926, εξαιρετικό έργο πρωτογενούς ιστορικής πηγής του Μητροπολίτη Ξάνθης και Περιθεωρίου κ.κ. Παντελεήμονος Καλαφάτη.
Η οικία, στα δεξιά του ναού, ανήκε στην οικογένεια Καλαντζή.
Πρακτικά Δημογεροντίας Κώδιξ Α΄, Συνεδρίαση ΞΔ΄ σελ 98,99
Πρακτικά Δημογεροντίας Κώδιξ Α΄, Συνεδρίαση ΞΣΤ΄ της 20ης Οκτωβρίου 1897 σελ 100.
Πρακτικά Δημογεροντίας Κώδιξ Α΄, Συνεδρίαση 26ης Φεβρουαρίου 1907 σελ 207.
Πρακτικά Δημογεροντίας Κώδιξ Α΄, Συνεδρίαση 25ης Ιουνίου 1909 σελ 223.
Στο έγγραφο επισημαίνεται, πως το οικόπεδο της δωρεάς είναι μικρό για την ανέγερση των δύο καθιδρυμάτων κι έτσι, “…Και επιφυλασσόμενη η συνοικία μας να ανοικοδομήση μόνον σχολήν εν τω παρά του αοιδίμου δωρηθέντι γηπέδω, ηγόρασεν άλλο οικόπεδον και ωκοδόμησεν τον νυν υφιστάμενον Ιερόν Ναόν των Αγίων 12 Αποστόλων, διενεργήθη όμως προς διαιώνισιν της μνήμης του ειρημένου μακαρίτου η έκδοσις υψηλού αυτοκρατορικού φιρμανίου επ’ ονόματι Χ(ατζή)-Σταύρου …”.
Πρακτικά Δημογεροντίας Κώδιξ Α΄, αίτηση ενοριτών συνοικίας Χατζησταύρου 1912 σελ 324,25
Μητροπολίτης Ξάνθης ο άξιος Ιεράρχης Πολύκαρπος ο Ψωμιάδης (1922-1935), πατέρας των ορφανών θυμάτων της Βουλγαρικής θηριωδίας και της Μικρασιατικής καταστροφής, αλλά κι άμεσος αρωγός των προσφύγων και των παλιννοστούντων Ξανθίων.
Πρακτικά Εφοροδημογεροντίας Κώδιξ Β΄, Συνεδρίαση της 16ης Φεβρουαρίου 1926 σελ 216-17
Φωτογραφικό χαρτί KODAK.
