Η Θράκη ως χώρος ιστορίας και πολιτισμού παρουσιάζει πολλές και μεγάλες συγκινήσεις. Ξέχωρα αναφέρω μια σειρά από έθιμα που έχουν τις ρίζες τους στο απώτατο παρελθόν. Αναφερόμαστε, βέβαια, στον ενιαίο χώρο της Θράκης που στις μέρες μας, από τα τέλη του 19ου αιώνα, είναι τριχοτομημένος: η Βόρεια Θράκη / Ανατολική Ρωμυλία στη Βουλγαρία, η Ανατολική Θράκη στην Τουρκία και το 1/10 η νοτιοδυτική Θράκη στην Ελλάδα.
Στις 21 Μαΐου κάθε έτους, ημέρα που τιμώνται από την εκκλησία μας οι ισαπόστολοι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη, στην ενιαία Θράκη τελούνταν και τελούνται σε μερικά προσφυγικά χωριά τα Αναστενάρια.
Για το έθιμο αυτό στο παρελθόν δημοσίευσα σχετικά κείμενα, καθώς και το βιβλίο «Αναστάσιος Χουρμουζιάδης και ένα πρωτοποριακό λαογραφικό κείμενο για τη Θράκη ( 1872 / 73 )», 2004.
Με την ευκαιρία αυτής της επετείου παρουσιάζω τούτο το κείμενο, αναδεικνύοντας συγχρόνως και την ευρύτερη σημασία των θρακικών πολιτισμικών δρώμενων. Θα αναφέρουμε στο πρώτο μέρος ορισμένα γενικότερα στοιχεία για τον πολιτισμικό χώρο της Θράκης και στη συνέχεια θα μιλήσουμε για τον ρόλο της Λαογραφίας και τέλος θα αναφερθούμε στα Αναστενάρια.
*
Ο Χόντινοτ στο βιβλίο του «Οι Θράκες» αναφέρει ότι νεολιθικοί αγρότες ήρθαν στην ευρύτερη περιοχή στα τέλη της 7ης χιλιετίας όχι μόνο στα ευρύτερα βαλκάνια ως βόρεια της Ρουμανίας, αλλά και στην Τουρκία και στην περιοχή πέριξ της Κριμαίας. Αυτός είναι ο χώρος της Θράκης, που με την πάροδο του χρόνου συρρικνώνεται. Από την Παλαιολιθική περίοδο 10.000 – 7.000 π. Χ. έχουμε λίθινα εργαλεία στον Άδρα και στον Έβρο, από τη νεολιθική εποχή 4.500 – 3.000 π. Χ. σώζονται στη δυτική Θράκη πολλοί οικισμοί, ενώ στην περίοδο της Χαλκοκρατίας η Θράκη δέχτηκε επίδραση από Τροία, Λέσβο, Λήμνο. Οι δύο μεγάλοι ιστορικοί της αρχαιότητας Ηρόδοτος και Θουκυδίδης γνώριζαν καλά τη Θράκη. Ο Ηρόδοτος μάλιστα θεωρεί ότι οι Θράκες είναι δεύτερος πολυπληθέστερος λαός του γνωστού σε εκείνον κόσμου (μετά τους Ινδούς ) και ο ισχυρότερος αλλά μόνο δυνητικά, λόγω έλλειψης ενότητας των πολλών θρακικών φυλών.
H μυθολογία αναμφίβολα με την πάροδο του χρόνου αλλάζει και προσαρμόζεται στα εκάστοτε νέα δεδομένα. Αναφερόμαστε – πολύ χοντρικά – στα δώδεκα χιλιάδες χρόνια από την αγροτική επανάσταση. Οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής μας που ήταν γεωργικοί πληθυσμοί είχαν αποδώσει ένα πνεύμα σε κάθε φυσικό φαινόμενο. Με την πάροδο του χρόνου, αυτά τα ασαφή πνεύματα απέκτησαν ανθρώπινη μορφή και εντάχθηκαν στην μυθολογία ως θεοί και θεές.
Παλαιότερες θεότητες του γεωργικού κόσμου αφομοιώθηκαν με ισχυρότερες ή απαξιώθηκαν πλήρως. Η Θράκη για τους αρχαίους Έλληνες ήταν ο χώρος από όπου εξορμούσε ο Βορέας και ο πολεμικός θεός Άρης. Ήταν όμως και ο τόπος του Ορφέα και των άλλων μυθικών μουσουργών, του Μουσαίου, του Θάμυρη και του Εύμολπου.
Ο Ορφέας συμβολίζει την άλλη πλευρά της Θρακικής γης. Η αρμονία γεννιέται, εξάλλου, από τη σχέση των δύο αντίθετων άκρων. Ο Διόνυσος με τις Μαινάδες από τη Μικρασία φτάνει στη Θράκη, σκοτώνει το Λυκούργο και τον Ορφέα. Τα μυστήρια του Διονύσου ανταγωνίζονται τα Ορφικά μυστήρια. Η έκσταση του Διονύσου και το έμφυτο μέσα στους ανθρώπους θεϊκό στοιχείο των Ορφικών. Η Ορφική ζωή με νηστείες και καθαρμούς ενισχύει την ψυχή και απονεκρώνει το ζωικό. Νομίζω πολύ καθαρά τονίζει ο Γ. Βιζυηνός στο «Θρᾳκῶν ᾎσμα» τον ιδιαίτερο ρόλο της Θράκης:
Ἀπὸ τὴ Θρᾴκη, βρὲ παιδιά, / ἀπὸ τὴν Πιερία
ἐβγῆκεν ἡ Θρησκεία […]
Ἀπὸ τὴ Θρᾴκη, βρὲ παιδιά, / ἀπ᾿ τὸν Ὀρφέα ἐγείνη
ἡ πρώτη ψαλτοσύνη.
*
Μέσα στις χιλιετίες πολλά είναι τα γεγονότα που έπαιξαν ρόλο στην εξέλιξη και αλλαγή. Αναμφίβολα ο εκχριστιανισμός της Θράκης συντέλεσε σε βασικές μετατροπές. Παρόλα αυτά η πολιτισμική παρουσία εξελίσσεται διατηρώντας τις αρχέγονες ρίζες. Στα νεότερα χρόνια, ο Λόγιος και Λαϊκός πολιτισμός της Θράκης σ’ όλη τη διάρκεια της Οθωμανικής κατοχής διασώζεται και αναπτύσσεται.
Ο γερμανός Ιάκωβος Φίλιππος Φαλμεράυερ (1790 – 1861) ανακάτωσε την επιστήμη με την πολιτική. Έγραψε πολλά ιστορικά βιβλία για την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, τη Χερσόνησο του Μωρέα, το Άγιον Όρος, την Ανατολή. Περισσότερο από όλα συζητήθηκε το βιβλίο του «Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων» του 1835. Η βασική ιδέα του σε τούτο αλλά και σε άλλα βιβλία είναι ότι: «Το γένος των Ελλήνων έχει εξαφανιστεί από την Ευρώπη, γιατί στις φλέβες του Χριστιανικού πληθυσμού της Ελλάδας δε ρέει ούτε μια σταγόνα γνήσιου και καθαρού αίματος Ελλήνων».
Έντονη ήταν η αντίδραση Ελλήνων και ξένων. Το αποτέλεσμα ήταν να δημοσιευθούν οι εργασίες του Σπυρίδωνος Ζαμπέλιου που αποκαθιστούσαν το Βυζάντιο, του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου με την κλασική Ιστορία του Ελληνικού Έθνους και του Νικόλαου Πολίτη που θεμελιώνει τη Λαογραφία και παρουσιάζει τις αρχαίες επιβιώσεις στη νεότερη εποχή. Ανάλογα κινούνται και οι ευρωπαίοι επιστήμονες έναντι των θεωριών του Φαλμεράυερ.
Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η απάντηση θρακών επιστημόνων και λογίων στις θεωρίες αυτές. Ο Βλάσιος Σκορδέλης το 1863 με την ομιλία του για τη Θράκη, ο Αναστάσιος Χουρμουζιάδης το 1873 για τα Αναστενάρια και άλλα θρακικά έθιμα και ο Γεώργιος Βιζυηνός με την περίφημη εργασία του για του Καλόγερους και τη λατρεία του Διονύσου στη Θράκη απέδειξαν την ελληνική διαχρονία στη Θράκη.
Η Λαογραφία είναι μια σχετικά νέα επιστήμη. Στην Ευρώπη εμφανίστηκε το 1846 με τον όρο Folklore, ενώ στην Ελλάδα η νέα αυτή επιστήμη συνδέεται με τον Ν. Γ. Πολίτη (1852 – 1921) που στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, χρησιμοποιεί τον όρο Λαογραφία. Σημαντικός ήταν ο ρόλος του Γεώργιου Βιζυηνού, ο οποίος πριν από τον Νικόλαο Πολίτη, το 1885, πρότεινε την επιτόπια αναζήτηση και μελέτη του λαογραφικού υλικού.
Σε αυτό το σημείο να σημειώσουμε ότι στην Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία το 1908 συμμετείχαν αρκετοί Θρακιώτες, όπως ο Κώστας Βάρναλης, ο Μένος Φιλήντας, ο Στίλπων Κυριακίδης (1887 – 1964, από την Κομοτηνή, καθηγητής Λαογραφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, με αξιόλογο έργο), ο Πολύδωρος Παπαχριστοδούλου (σημαντικός λογοτέχνης και λαογράφος).
Αναφέρουμε επίσης την ξανθιώτισσα Μέλπω Λογοθέτη Μερλιέ (1895 – 1979) που με το σύζυγό της Οκτάβιο Μερλιέ συνέβαλε τα μέγιστα στην καταγραφή βυζαντινής και δημοτικής μουσικής, δημιουργώντας το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο και το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Η κόρη του Στίλπωνα Άλκη Κυριακίδου Νέστορος (1935 – 1988), που έφυγε πολύ γρήγορα πρόσφερε πολλά στην επιστήμη της Λαογραφίας.
Να προσθέσουμε επίσης τις σημαντικότατες εργασίες του θρακιώτισσας Καλλιόπης Παπαπαθανάση Μουσιοπούλου (1924 – 1993) σχετικά με λαογραφικά, ιστορικά και λογοτεχνικά θέματα της ενιαίας Θράκης.
*
Θα κλείσουμε το κείμενό μας αναφερόμενοι ειδικά στα Αναστενάρια – που είναι και η αφετηρία της προβληματικής μας.
Η Θράκη ήταν η αρχαία πατρίδα του Διόνυσου. Γι’ αυτό, ως τις μέρες μας γίνονται γιορτές που θυμίζουν εκείνα τα αρχαία καμώματα του σούπερ θεού Διόνυσου. Κούκεροι , χούχουτοι, Κιοπέκ Μπέης, Καλόγεροι που τους περιγράφει ο θρακιώτης Γεώργιος Βιζυηνός. Αλλά και τα Αναστενάρια που ως τις μέρες μας γίνονται σε πολλά μέρη της πατρίδας μας, όπου ζούνε θρακιώτες και θρακιώτισσες. Ντυμένοι με δέρματα ζώων και κουδούνια, θυμίζουν τα πανηγύρια του Διονύσου. Όλες οι αποκριάτικες γιορτές από κείνες τις παλιές γιορτές.
Αναστενάρια είναι η εκτέλεση πυροβασίας, δηλαδή βαδίσματος με γυμνά πόδια πάνω σε ένα στρώμα πυρακτωμένων κάρβουνων. Όταν ήμουν μικρός, θυμάμαι, στο γήπεδο της Ξάνθης, μια τέτοια πυροβασία – περισσότερο σαν θέαμα παρά ως έθιμο.
Στο Διαδίκτυο, στη «Μηχανή του Χρόνου» υπάρχουν χαρακτηριστικά στοιχεία και περιγραφή για τα Αναστενάρια στις μέρες μας, που κατά τη γνώμη μου έχει μεγάλη σημασία. Αντιγράφουμε κάποια αποσπάσματα από την περιγραφή που αναφέρεται στο έθιμο αυτό:
«Με ρίζες από το χωριό Κωστή της Ανατολικής Ρωμυλίας, το “έφεραν” οι Έλληνες με την ανταλλαγή πληθυσμών το 1922. Tο έθιμο έχει ρίζες από τις θρησκευτικές πρακτικές της αρχαιότητας και τη λατρεία του Διόνυσου και γι’ αυτό η εκκλησία τα θεωρεί ειδωλολατρικό έθιμο. Με τον ερχομό τους οι πρόσφυγες διανεμήθηκαν στο Λαγκαδά, την Κερκίνη Σερρών, τη Μελίκη Ημαθίας και τη Μαυρολεύκη Δράμας. Μέρη που μέχρι σήμερα τηρούν πιστά το έθιμο. Καθιερώθηκε κάθε χρόνο για την καλή υγεία και παραγωγή των κατοίκων. Η πυροβασία γίνεται στις 21 Μαΐου. Την ημέρα που γιορτάζει η Εκκλησία τους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη. Ο κ. Κυριάκος Χρίτης, είναι αρχιαναστενάρης τα τελευταία 12 χρόνια.
Η εκκλησία του Αγ. Κωνσταντίνου και της Αγ. Ελένης στο Κωστή, είχε πάρει φωτιά. Ο κόσμος πανικοβλήθηκε. Επάνω στις εικόνες των αγίων υπήρχαν κουδουνάκια, γνωστά και ως “ποδιά”. Άρχισαν αν χτυπούν σαν τρελά. Οι πιστοί έτρεξαν μέσα στο ναό για να σώσουν τα εικονίσματα. Μάρτυρες του γεγονότος ανέφεραν ότι είχαν μείνει απείραχτα από τις φλόγες.
Οι αναστενάρηδες κρατώντας εικόνες χορεύουν πάνω σε αναμμένα κάρβουνα. Πώς γίνεται αυτό; “Πολλές φορές μου έρχεται η επιθυμία να μπω μέσα στη φωτιά, αλλά κάποια δύναμη με κρατάει. Αν δεν σου δώσει το σήμα ο Άγιος, μην μπεις μέσα, θα καείς “, λέει ο κ. Χρίτης. Η όλη διαδικασία γίνεται με μουσική κάλυψη από έντονο ρυθμικό νταούλι και τον ήχο της θρακιώτικης λύρας. Ανάμεσα στους αναστενάρηδες υπάρχει ιεραρχία. Κάποιοι από αυτούς φυλάσσουν στα σπίτια τους τις εικόνες, τα τάματα, τα μαντήλια και τα ιερά κειμήλια της τελετουργίας, τα οποία στην επόμενη τελετή θα συγκεντρωθούν στο κονάκι, το ιερό άντρο των αναστενάρηδων, όπου γίνεται η διαδικασία της έκστασης και ο χορός που κορυφώνεται με την πυροβασία. Στην ιστορία των αναστενάρηδων δεν υπάρχουν εγκαυματίες; Ρωτήσαμε τον αρχιαναστενάρη και η απάντηση του ήταν άμεση: “Αυτό οφείλεται στην πίστη. Είναι ισχυρότερη και από το έγκαυμα”.
Το δημοσίευμα αναφέρεται επίσης σε εξετάσεις του αρχίατρου Άγγελου Τανάγρα του 1940 και μεταγενέστερες που ζήτησε από δερματολόγο να εξετάσει τα πέλματα των αναστενάρηδων αμέσως μετά την τελετουργικό. Το συμπέρασμα ήταν ότι «οι αναστενάρηδες διακατέχονται από βαθιά πίστη στο θρύλο και στον προστάτη-άγιο και ότι τη στιγμή της πυροβασίας φαίνεται να βρίσκονται σε έκσταση». Τα πέλματά τους δεν έχουν κανένα έγκαυμα.
*
Ολοκληρώνοντας θα μου επιτρέψετε να αναφέρω τους τίτλους κάποιων βιβλίων μου που αναφέρονται στην ιστορία και στον πολιτισμό της Θράκης:
- Η Γη της Θράκης , Θέματα Ιστορίας και Πολιτισμού, 1985
- Θράκη , Μνήμη για το Μέλλον , 1997 –
- Θρακών οικήσεις και κτίσματα, λαμπρών καιρών μάρτυρες , 15ος – 19ος αι . , 1998
- Γεώργιος Βιζυηνός , Ο πρωτοπόρος λαογράφος , Οι Καλόγεροι και η λατρεία του Διονύσου στη Θράκη,1999
- Γεώργιος Βιζυηνός, Ο πρωτοπόρος λαογράφος, Πρωτομαγιά, ένα αγνοημένο κείμενο του Γεωργίου Βιζυηνού , 2000
- Λαϊκή τέχνη της Θράκης, Η χάρη της καθημερινής ζωής , 2002
- Αναστάσιος Χουρμουζιάδης και ένα πρωτοποριακό λαογραφικό κείμενο για τη Θράκη ( 1872 / 73 ), 2004.
- Καθημερ’νές και σκόλες, Λαογραφικές σελίδες της Θράκης, 2005 – β΄ έκδοση 2011 από Δήμο Ξάνθης
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ ΞΑΝΘΗ, 21 ΜΑΪΟΥ 2023
