Καλαμπάκι Δράμας – 7 Μαΐου 2023
Δεν μπορείς να ασχοληθείς με τον θρακικό πολιτισμό, χωρίς να μελετήσεις το ποικίλο έργο του Γεώργιου Βιζυηνού (1849 – 1896).
Ο ενιαίος χώρος της Θράκης, με τη συνεχή παρουσία του ανθρώπου και των έργων του εδώ και δέκα χιλιάδες χρόνια, χωρίς τεχνητές διαιρέσεις, είναι εμποτισμένος με χαρακτηριστικά που διακρίνονται από την αγάπη της φύσης και του ανθρώπου, σε συνεχή ροή και εμπλουτισμό.
Ο Γεώργιος Βιζυηνός παρόλο που έζησε λίγα χρόνια, κατέθεσε με την πένα και την ψυχή του έργα που καινοτομούν και δημιουργούν αφετηρία στον νεότερο ελληνικό πολιτισμό.
Κουβαλώντας πολλά στοιχεία από τη Θράκη, από την Κύπρο, από την Πόλη και το Φανάρι, την Αθήνα, τη Γερμανία, τη Γαλλία και την Αγγλία, έφερε στην Ελλάδα την επιστημονική Ψυχολογία, τη Φιλοσοφία και Φιλολογία της Ευρώπης του 19ου αιώνα. Συνέβαλε προδρομικά στη δημιουργία της επιστημονικής Λαογραφίας.
Καθώς ήρθε σε επαφή με την τέχνη και γενικότερα με τον πολιτισμό της Ευρώπης, μίλησε στο ελληνικό κοινό για τον Ίψεν και το θέατρό του, καθώς και για τις μπαλάντες /τα βαλλίσματα – όπως τα μεταφράζει στη γλώσσα μας.
Ο Γεώργιος Βιζυηνός έπαιξε σημαντικό ρόλο στον καθαρά χώρο της λογοτεχνίας. Ενώ ξεκίνησε με την καθαρεύουσα του φαναριωτισμού, πέρασε στη δημοτική και εντάχθηκε στη λεγόμενη γενιά του 1880.
Στην πεζογραφία είναι πρωτοπόρος μαζί με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη του ηθογραφικού διηγήματος. Τα αφηγήματα και διηγήματα που απευθύνονται σε μικρότερες ηλικίες βάζουν την παιδική λογοτεχνία σε νέα τροχιά. Η ποίησή του, για μεγάλους και μικρούς, είναι πλούσια σε θεματολογία και με σημαντική τεχνική και ευαισθησία.
Στα λογοτεχνικά του έργα η Θράκη είναι παρούσα σε πολλά επίπεδα. Ο παραδοσιακός πολιτισμός, τα ήθη και έθιμα, η θρακιώτικη ντοπιολαλιά στολίζουν τα κείμενα, χωρίς τον φολκλορισμό που επικράτησε στον εικοστό αιώνα.
Ενώ ο Γεώργιος Βιζυηνός έχει τόσο πλούσιο, ποικίλο και σημαντικό έργο, όσο ζούσε και στις δεκαετίες που ακολούθησαν τον θλιβερό θάνατό του, επικράτησε αποσιώπηση, περιθωριοποίηση ή διαστρέβλωση του προσώπου του. Εντάχθηκε στους “παιδικούς” ρηχούς συγγραφείς, στους περίεργους τουρκομερίτες, στους “ψυχασθενείς” που κάτι δημιούργησαν.
Το κατεστημένο, ιδιαίτερα το πανεπιστημιακό, δεν αποδέχθηκε την επιστημοσύνη και τις νεωτερικές του ιδέες. Γενικά, θα λέγαμε, ήταν εξωσυστημικός και πρόσφυγας / ξένος.
Οφείλουμε, βέβαια, να ξεχωρίσουμε τη θετική συμπεριφορά κάποιων πνευματικών ανθρώπων – με πρώτο και καλύτερο τον Κωστή Παλαμά. Από τους μελετητές του Βιζυηνού αναφέρουμε επίσης τον Άγγελο Σικελιανό, τον Γεώργιο Βαλέτα και τον Πολύδωρο Παπαχριστοδούλου.
Ιδιαίτερα αναφέρω τον Ξανθιώτη Στέφανο Ιωαννίδη, που μέσα από περιοδικό «Θρακικά Χρονικά» που εξέδιδε (1960-1992) και με ποικίλες εργασίες του συντέλεσε στη σύγχρονη προβολή του βιζυηνού έργου. Αναφέρω το τεύχος 17-18 του περιοδικού (1965) που ήταν αφιέρωμα στον Γεώργιο Βιζυηνό, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επανεξέταση του Βιζυηνού, αλλά και το θεατρικό του «Στη Γέφυρα του Λουλέ – Μπουργκάζ» που στηρίζεται στο διήγημα «Ποίος ήτο ο φονεύς του αδελφού μου» που ανέβασε το ΚΘΒΕ το 1980, ενώ αργότερα (1995) σε σκηνοθεσία της φιλολόγου Δήμητρας Κατάκη το παρουσίασαν οι μαθητές και μαθήτριες του Γυμνασίου της Σμίνθης.
Τέλος, ξέχωρα αναφέρω τον αείμνηστο πανεπιστημιακό Παναγιώτη Μουλλά (1935 – 2010) που ανανέωσε τη μελέτη του συνολικού έργου του Βιζυηνού με ευαισθησία και σοβαρότητα.
Ο Γεώργιος Βιζυηνός 127 χρόνια από τον θάνατό του επανατοποθετείται και επαναξιολογείται η προσφορά και η συμβολή του στο σύγχρονο πρόσωπο του ελληνικού, άρα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Έφτασε η ώρα δικαίωσης του ευρωπαίου θρακιώτη Γεώργιου Βιζυηνού.
*
Εκτός από τη λογοτεχνική παρουσία και διαδρομή στην πεζογραφία και στην ποίηση, ο Γεώργιος Βιζυηνός αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο του νεοελληνικού πολιτισμού σε πολλούς τομείς, στην ψυχολογία, αισθητική και φιλοσοφία, αλλά και στη λαογραφία, στο θέατρο και στην παιδαγωγική.
Οι πολυετείς και πολύπλευρες σπουδές του στην Ευρώπη τον κατέστησαν ένα καινοτόμο πνεύμα, το οποίο το ελληνικό σύστημα δεν το άντεξε.
Θα μου επιτρέψετε να αναφέρω ότι έχω δημοσιεύσει εργασίες και βιβλία για τον Βιζυηνό. Η σημερινή σύντομη προσέγγισή μου σχετίζεται με το πρόσφατο έργο μου (του 2021) «Ο Ανατολίτης που ήρθε από τη Δύση – Ο Γεώργιος Βιζυηνός και η αυθεντική ελληνική ενότητα», όπου επικεντρώνομαι κυρίως στο μη λογοτεχνικό του έργο.
Να λάβουμε υπόψη μας ένα σημείο, που κατά τη γνώμη μου έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στην εν γένει πορεία του Βιζυηνού. Φτωχός και ορφανός καθώς ήταν από μικρός, είχε ανάγκη από ένα στήριγμα. Αυτό τον ρόλο έπαιξε ο μεγαλόπλουτος τραπεζίτης και ευεργέτης Γεώργιος Ζαρίφης (1807 – 1884) που για δώδεκα χρόνια από το 1873 ως το θάνατό του (1884) ήταν το στήριγμα του Βιζυηνού στις σπουδές στο εξωτερικό και στις ποικίλες εκδόσεις. Κι όταν πεθαίνει ο Ζαρίφης, όλα καταρρέουν.
Θα αναφερθούμε στην πορεία του από την ηλικία των 24 ετών, τότε που γνωρίζει τον Ζαρίφη.
Ο Ευ. Παπανούτσος στον τόμο «Νεοελληνική Φιλοσοφία» σημειώνει: «Οι σπουδές του στη Λειψία, τα χρόνια που άρχιζε εκεί θριαμβευτικά με τον W. Wundt η πειραματική, ψυχολογική έρευνα, τον έφεραν κοντά στο πνεύμα και στις μεθόδους αυτής της εργασίας, που έδιναν τότε την εντύπωση ότι θα ανακαίνιζαν όχι μόνο τα θέματα της ψυχολογίας, αλλά και ολόκληρο το πεδίο της φιλοσοφικής προβληματικής».
Όσον αφορά τους διδασκάλους του να σημειώσουμε ότι ο Sauppe, του δίδαξε ελληνική σύνταξη, λατινική γραμματική, ερμηνευτική και κριτική των κειμένων, ο Baumann ιστορία της φιλοσοφίας και λογική· ο Lotze ψυχολογία. Στη Λειψία (σ. σπούδασε τρία εξάμηνα στη Γοτίγγη και τρία εξάμηνα στη Λειψία) παρακολούθησε, ανάμεσα σ’ άλλους επίσης, τον Drobisch, τον Ribbeck, τον Curtius, τον Lipsius, και τον μεγάλο Wundt. Ο πρώτος του δίδαξε φιλοσοφία της θρησκείας, λογική και ηθική, ο δεύτερος Αριστοφάνη, ο τρίτος ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και γλωσσολογία, ο τέταρτος Αισχύλο, ο τελευταίος ανθρωπολογία. Άκουσε και την ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης και τη μυθολογία από τον Overbeck. Ειδικότερες σπουδές έκανε στην ψυχολογία και την αισθητική».
Ο Γ. Βιζυηνός το καλοκαίρι του 1878 ταξιδεύει στην Κωνσταντινούπολη, στη Βιζύη και στην Αθήνα, ενώ τον άλλο χρόνο βρίσκεται πάλι στη Γερμανία, μαθητής του Zeller στο Βερολίνο, του σημαντικού αυτού ιστορικού της φιλοσοφίας.
Ετοιμάζει τη διδακτορική του διατριβή για το παιχνίδι από ψυχολογική και παιδαγωγική άποψη. Η μελέτη του εγκρίνεται και τυπώνεται στη Λειψία του 1881 με έξοδα του ευεργέτη του και χρηματοδότη του Ζαρίφη.
Στο αυτοβιογραφικό σημείωμα – γραμμένο στα λατινικά – που συνοδεύει τη διδακτορική του διατριβή – τονίζει ότι ήταν ορφανός, φτωχός, με adversa fortuna.
Στη διατριβή με το πρωτότυπο θέμα ο Βιζυηνός μελετά τις ως τότε γνωστές θεωρίες της προέλευσης του παιγνιδιού, προσδιορίζει την ουσία του και εξαίρει την παιδαγωγική του αξία.
Η διατριβή αυτή μεταφράστηκε στη γλώσσα μας μόλις το 2009 – 128 χρόνια μετά τη συγγραφή της!
Να σημειώσουμε ότι ο Βιζυηνός στη Γερμανία ήρθε σε επαφή όχι μόνο με την επιστημονική και φιλοσοφική ζωή, αλλά και με την καλλιτεχνική και λογοτεχνική. Μελετά Βάγκνερ, Νίτσε, Γκαίτε, Χάινε, Σίλερ.
Το 1882 βρίσκεται στο Παρίσι, όπου γνωρίζει τον Δ. Βικέλα και γάλλους του κύκλου του περιοδικού «La Nouvelle Revue» (που δημοσιεύει μετάφραση του διηγήματός του «Το αμάρτημα της μητρός μου»). Στη συνέχεια ταξιδεύει στο Λονδίνο, όπου γνωρίζεται με τον πρεσβευτή και φιλόσοφο Πέτρο Αρμένη Βράιλα. Συγγράφει διατριβή για υφηγεσία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών «Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω», που εκδίδεται το 1884, ενώ τον επόμενο χρόνο εγκρίνεται η διατριβή του και ανακηρύσσεται παμψηφεί Υφηγητής της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, άμισθος και χωρίς να διδάξει ποτέ.
Για να ζήσει, διορίζεται καθηγητής Ψυχολογίας και Λογικής σε Γυμνάσιο (1885) και εκδίδει «Στοιχεία Λογικής», «Ψυχολογικαί μελέται επί του Καλού. Α’ Πνευματικαί ιδιοφυΐαι (Παραγωγοί του Καλού)» και «Β’. Αι αρχαί των τεχνών (Γένεσις του Καλού)». Το 1888 για χρήση Γυμνασίων και διδασκαλείων εκδίδεται «Στοιχεία Ψυχολογίας». Τον ίδιο χρόνο δημοσιεύει μελέτη με τίτλο «Αι εικαστικαί τέχναι κατά την Α’ εικοσιπενταετηρίδα του Γεωργίου Α’». Να σημειώσουμε ακόμη τη συγγραφή 110 περίπου άρθρων (φιλοσοφικών, φιλολογικών κλπ.) για το Λεξικό Μπαρτ και Χιρστ (1889-90). Το 1892 δημοσιεύεται η μελέτη του για τον «Ερρίκο ‘Ιβσεν». ‘Ηδη (1889) εκδηλώνεται η σύφιλη, το 1892 κλείνεται στο ψυχιατρείο. Στις 15 Απριλίου 1896 πεθαίνει στο Δρομοκαΐτειο, λόγω «Προϊούσης γενικής παραλύσεως».
*
Ο Γεώργιος Βιζυηνός είναι ένα σύνολο αντιφάσεων. Η ζωή και το έργο του κάθε στιγμή μάς θέτει μπροστά σε διλήμματα και εκπλήξεις. Η ζωή του εισχωρεί μες στο έργο του και το φανταστικό μες στην πραγματικότητα. Φιλόσοφος ή φιλόλογος; Θετικός επιστήμονας ή ρομαντικός λογοτέχνης; Διαρκώς δίνεται η εικόνα αυτού του ανθρώπου που βαδίζει σ’ ένα τεντωμένο σκοινί, έτοιμου να πέσει στο ένα ή στο άλλο βάραθρο. Η κοινωνία παρεμβαίνει να λύσει τη διαφορά με τον δικό της κατεστημένο τρόπο: στο Δρομοκαΐτειο! Ο ίδιος όμως ο Βιζυηνός μέσα από το έργο του, δίνει τη δική του απάντηση, μια αέναη δυναμική ισορροπία, σύνθεση αντιθέτων κατά τους προσωκρατικούς. Ο Βιζυηνός έρχεται από έναν κόσμο -την Ανατολή- πηγαίνει σ’ έναν άλλο κόσμο παραπέρα-τη Δύση, και καταλήγει στην Αθήνα – Δηλαδή : κατέληξε κάπου;
Είναι οι ψυχολογικές και φιλοσοφικές του μελέτες και οι λαογραφικές του, που αναιρούν πολλές κατεστημένες αλήθειες του αιώνα μας, όπως η εργασία του Βιζυηνού “Οι Καλόγεροι και η λατρεία του Διονύσου εν Θράκη” πρωτοδημοσιεύτηκε στα 1888. Πολλοί Έλληνες και ξένοι εδώ και ένα αιώνα έχουν σημείο αναφοράς τους Καλόγερους του Βιζυηνού για τη σχέση του πολιτισμού της Θράκης με το απώτατο παρελθόν. Πρέπει να τονίσουμε ότι ο Βιζυηνός ήδη στα 1885 συγκαταλέγεται στους “ειδικούς” που το Υπουργείο Εξωτερικών εμπιστεύεται για τη συλλογή λαογραφικού υλικού στις περιοχές που τότε ήταν εκτός συνόρων (Μακεδονία, Ήπειρος, Θράκη). Πιστεύω ότι οι ‘Καλόγεροι’ είναι μια εφαρμογή όλων αυτών των απόψεών του. Αποκατάσταση του δικαίου είναι πλέον να δηλώνεται ότι ο Γ. Βιζυηνός έπαιξε ρόλο, πριν από τον Νικόλαο Πολίτη, στη θεμελίωση της Λαογραφίας ως επιστήμης στην Ελλάδα.
Ο Γεώργιος Βιζυηνός, επίσης, με το κείμενό του για τον Ίψεν, που δημοσιεύθηκε το 1892, εκτός του ότι παρουσιάζει τη ζωή, τις απόψεις και το έργο του μεγάλου νορβηγού συγγραφέα, βρίσκει την ευκαιρία να μιλήσει για τα γλωσσικά και πνευματικά πράγματα στην Ελλάδα του 19ου αιώνα και ακόμη -έμμεσα ίσως- για τον ίδιο του τον εαυτό. Το κείμενό του Βιζυηνού αποτελεί την πρώτη επίσημη εμφάνιση του Ίψεν στην Ελλάδα.
Ένα απόσπασμα χαρακτηριστικό: “Μόλις περί το 1830 ήρχισαν οι Νορβηγοί […] να κατανοώσιν, ότι, αντί με υπέρογκους επαίνους των αρετών αυτής, ηδύνατο να λαμπρύνωσι την πατρίδα με πολύ καλύτερον τρόπον: πράττοντες ό, τι προ πολλού ήδη ώφειλε να έχη και η Ελλάς πεπραγμένον. Καλλιεργούντες δηλαδή και διαμορφούντες εν τη φιλολογία παν ό, τι φέρει αγνόν και αμιγή τον εθνικόν χαρακτήρα. Τοιουτοτρόπως οι μύθοι του λαού και τα δημώδη άσματα επιμελώς περισυλλεγέντα παρεδόθησαν διά του τύπου κοινόν τοις πάσι κτήμα…” Και λίγο παρακάτω συμπληρώνει: “ελπίζομεν ότι και εν Ελλάδι ποτέ θα γίνη τοιαύτη τις ενιαία εργασία”.
Έχω την πεποίθηση ότι τη στιγμή που παρουσίασε στο Ελληνικό κοινό την εργασία του για τον Ίψεν, προέβαινε σε μια συνολική πρόταση για τα πνευματικά πράγματα της χώρας μας.
Τέλος, όταν το 1894 δημοσιεύεται το “Ανά τον Ελικώνα – Βαλλίσματα”, ο Κωστής Παλαμάς γράφει: “Ο Βιζυηνός μέσα σε μιαν πλατιά απλωμένην ιστορική και καλολογική μελέτη για τα Βαλλίσματα, μας παρουσίασε μεταφραστικά δείγματα πολλών ποιημάτων του είδους αυτού, μας εξήγησε την τεχνική και την αισθητική τους, και τίτλος τιμής είναι γι’ αυτόν πως έμπασε μέσα στην ποίησή μας τα βαλλίσματα” και καταλήγει επαινώντας τη «σοφή μελέτη που έγραψε ο Βιζυηνός για την παγκόσμιαν κίνηση της μπαλάντας».
*
Ο Γεώργιος Βιζυηνός έφυγε από τούτη τη ζωή στις 15 Απριλίου 1896. Στη Θρακική Επετηρίδα του Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως (1897) δημοσιεύεται Απόσπασμα του επιτάφιου λόγου του Αριστ. Π. Κουρτίδου, όπου ανάμεσα στα άλλα λέγει:
« Ο μέγας προστάτης αποθνήσκει· ο Βιζυηνός αποφασίζει να ζευχθή εις τον καθηγητικός τροχόν· διδάσκει μετά θαυμασίας επιτυχίας τα φιλοσοφικά μαθήματα εν τοις Γυμνασίοις των Αθηνών· έξαφνα άνευ λόγου απολύεται· η Ελλάς δεν ευρίσκει άρτον διά τον Βιζυηνόν απορρίπτει μετά περιφρονήσεως τα πολυτίμους γνώσεις του, και ο συγγραφεύς της Φιλοσοφίας του καλού παρά Πλωτίνῳ, ο ποιητής του «Τελευταίου Παλαιολόγου» ο διηγηματογράφος του «Αμαρτήματος της μητρός μου» μαστιγούμενος υπό της ενδείας, αιμάσσων εκ των εξαυτελισμών, αναγκάζεται ενίοτε να δίδη βιβλία του ενέχυρον διά να πορισθή τον άρτον της εσπέρας» [Φωτοτυπική ανατύπωση εκδ. Ρήσος, 1991].
*
Ο Παναγιώτης Μουλλάς ας σφραγίσει την εισήγησή μου – την αγάπη μου για τον Βιζυηνό μιας ολόκληρης ζωής: “Να συλλάβουμε τη σύνολη πνευματική του παρουσία ως ποιητή, διηγηματογράφου και διανοουμένου συνάμα […] έτσι που το κάθε μέρος να βρίσκει τη θέση του, να συνδέεται, να φωτίζεται και να ερμηνεύεται από ένα όλον. Κάτι που μπορεί να νοηθεί και ως χρέος μας ή οφειλή μας”.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΜΑΪΟΣ 2023
