Η ανάδειξη της ιστορικής μνήμης μέσα από κοινές συμπράξεις
Σε συνέχεια των εκδηλώσεων που άνοιξε η έκθεση φωτογραφίας του Νίκου Κοσμίδη με τίτλο «Χώροι μνήμης, Τόποι μαρτυρίου», πραγματοποιήθηκε στις 5 Απριλίου 2022 η διεπιστημονική εσπερίδα «Αρχιτεκτονικές και ιστορικές όψεις της μνήμης στον χώρο: Τιμώντας τους νεκρούς των δύο παγκόσμιων πολέμων». Η εσπερίδα έλαβε χώρα στο φιλόξενο χώρο του Ιδρύματος Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, και αποτέλεσε μετά από αρκετά καιρό μια κοινή σύμπραξη φορέων της πόλης της Ξάνθης: του ΙΘΤΠ, του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΔΠΘ και του προγράμματος «Δράσεις Ιστορίας Μνήμης Πολιτισμού». Στο αφιέρωμα συμμετέχουν, επίσης, ο Δήμος Ξάνθης και το Μουσικό Σχολείο Ξάνθης.
Η διοργάνωση της εσπερίδας πλαισιώθηκε με πολύ ενθουσιώδη και δημιουργικό τρόπο από φοιτητές της Πολυτεχνικής Σχολής, γεγονός το οποίο αποτελεί απόδειξη ότι η Ξάνθη έχει ανάγκη από κοινές συμπράξεις και καινοτόμες συνεργασίες στον πολιτισμό και όχι μόνο. Όπως χαρακτηριστικά σημείωσαν ο Διευθυντής του ΙΘΤΠ, κ. Ανδρέας Ματζάκος, και ο κ. Κοσμίδης, για πρώτη φορά η αίθουσα «Βιργινία Τσουδερού» γέμισε, στο πλαίσιο μη σχολικής εκδήλωσης, με τόσο νεανικό κοινό! Επίσης, κατά τον χαιρετισμό τους, οι διοργανωτές ζήτησαν συγνώμη από τους δεκάδες ενδιαφερόμενους οι οποίοι δε μπόρεσαν, δυστυχώς, να εξασφαλίσουν θέση συμμετοχής λόγω των υγειονομικών περιορισμών. Το ευρύτερο ενδιαφέρον του κοινού για τις εργασίες μιας εσπερίδας με δύσκολη θεματική, χαροποίησε και τους προσκεκλημένους εισηγητές, ανακαλώντας στη μνήμη τους, κατ’ αναλογία, εικόνες από τους γεμάτους χώρους πολιτισμού προ της πανδημίας.
Συνοπτικά, οι δύο συνεδρίες της εσπερίδας εξέτασαν ζητήματα που αφορούν τη συμβολή ποικίλων επιστημονικών πεδίων στη γνωριμία και διατήρηση της ιστορικής μνήμης, με αναφορά τα θύματα των δυο παγκοσμίων πολέμων και τη χωρική, μνημειακή και αρχιτεκτονική διάσταση της μνημόνευσης. Πιο συγκεκριμένα:
Η πρώτη συνεδρία της εσπερίδας είχε ως θέμα τις «Αρχιτεκτονικές και αισθητικές όψεις της μνήμης». Η εσπερίδα άνοιξε με την πολύ ενδιαφέρουσα ομιλία με θέμα «Το Μαυσωλείο στο Δίστομο. Ένα δρων μνημείο», της αρχαιολόγου και επιμελήτριας του Μουσείο Θυμάτων Ναζισμού Διστόμου» κ. Αμαλίας Παπαϊωάννου. Στην εισήγηση της η κ. Παπαϊωάννου αναφέρθηκε εκτενώς στην ίδρυση και εξέλιξη του Μαυσωλείου, το οποίο βρίσκεται στο λόφο Κάναλες και αφηγείται στον επισκέπτη το αποτρόπαιο ναζιστικό έγκλημα της σφαγής 223 αμάχων από τα Βάφεν Ες-Ες στις 10 Ιουνίου του 1944. Η επίμονη και οργανωμένη προσπάθεια των κατοίκων της κοινότητας Διστόμου να διατηρήσουν την μνήμη των σφαγιασθέντων συγχωριανών τους πέρασε από διάφορες φάσεις, άμεσα συνδεδεμένες τόσο με τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα όσο και με το ζήτημα των γερμανικών επανορθώσεων και την αναγνώριση των εγκλημάτων της περιόδου της Κατοχής από τη Γερμανία. Το τελευταίο σημείο στάθηκε αφορμή να ανοίξει κι ένας κύκλος ερωτήσεων από το ακροατήριο σχετικά με το ζήτημα της μεταπολεμικής συμφιλίωσης και του τι αυτή σηματοδοτεί ως προς την απόδοση της οφειλόμενης δικαιοσύνης.
Στη δεύτερη εισήγηση, ο Καθηγητής Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχεδιασμού, Πρόεδρος του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών (ΔΠΘ), κ. Δημήτρης Πολυχρονόπουλος, και η Επίκουρη Καθηγήτρια Αστικού και Πολεοδομικού Σχεδιασμού του ίδιου τμήματος, κ. Μαρία Γρηγοριάδου, παρουσίασαν αρχιτεκτονική πρόταση την οποία είχαν καταθέσει για την ανάδειξη της μνήμης του Ολοκαυτώματος στην πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη. Η πλατεία Ελευθερίας υπήρξε ο χώρος του δημόσιου εξευτελισμού 9.000 Εβραίων αντρών στις 11 Ιουλίου του 1942 (γνωστό και ως «Μαύρο Σάββατο») και απαρχή της τραγωδίας των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Η πρόταση συνέθετε την ανασύσταση της μνήμης μέσα από τη χρήση λίθων, του υγρού στοιχείου και ποικίλους συμβολισμούς.
Στη συνέχεια το λόγο πήρε ο κ. Παναγιώτης Κοζόκος, γλύπτης και Επίκουρος Καθηγητής Εικαστικών του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών (ΔΠΘ), ο οποίος παρουσίασε μέσα από πλούσιο φωτογραφικό υλικό τον σχεδιασμό και την κατασκευή μνημείου το οποίο του ανατέθηκε στο Σίδνεϊ επ’ ευκαιρίας της εκατοστής επετείου της Μάχης της Καλλίπολης (1915-1916). Η μνήμη των θυμάτων της φονικότατης Μάχης της Καλλίπολης και του έργου των νοσηλευτριών, αποτυπώθηκε σε ένα γλυπτό εμπνευσμένο -σύμφωνα με τον δημιουργό- από τις κόκκινες παπαρούνες, σύμβολο του αίματος των νεκρών στρατιωτών στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και το πρόσωπο ενός τραυματισμένου στρατιώτης, φωτογραφία του οποίου παρουσιάστηκε στο κοινό. Να σημειωθεί πως όπως ανέφερε ο κ. Κοζόκος, η εσπερίδα ήταν η πρώτη επικοινωνία του με το κοινό της πόλης στα 20 χρόνια που υπηρετεί ως καθηγητής του ΔΠΘ.
Η τρίτη ομιλία αφορούσε την αποκατάσταση της μνήμης της χαμένης εβραϊκής κοινότητας Ξάνθης, για την οποία πρωτοπόρο ρόλο έχει παίξει το ΠΑΚΕΘΡΑ. Ο κ. Βασίλης Αϊβαλιώτης, μέλος Δ.Σ. του ΠΑΚΕΘΡΑ, αναφέρθηκε στις επίμονες και πετυχημένες προσπάθειες αποκατάστασης του εβραϊκού νεκροταφείου Ξάνθης, αποδεικνύοντας ότι πολλές φορές η δημιουργική και δίκαιη επιμονή λίγων ανθρώπων μπορεί να αποκαταστήσει ένα «χαμένο» κομμάτι» της ιστορίας του κάθε τόπου. Από την πλευρά της, η κ. Θεανώ Ξανθοπουλίδου, Αρχιτέκτων Μηχανικός (ΑΠΘ) και υπ. Διδ. τμήματος Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης (ΔΠΘ), αναφέρθηκε στην πρόσφατη κατασκευή του μνημείου του Ολοκαυτώματος στην Ξάνθη και στους συμβολισμούς του, καθιστώντας τη «γλώσσα» του οικεία στους συμμετέχοντες της εσπερίδας.
Τον πρώτο κύκλο της ημερίδας έκλεισε ο Νίκος Κοσμίδης υπ. Διδ. Αρχιτεκτονικής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών (ΔΠΘ), αναφερόμενος στις «Θεολογικές και κοινωνικές προκλήσεις στην αρχιτεκτονική-αισθητική γλώσσα της μνημόνευσης των νεκρών του πολέμου: Η περίπτωση των στρατιωτικών κοιμητηρίων του Α’ ΠΠ». Ο κ. Κοσμίδης εστίασε στην προβληματική της διατήρησης της μνήμης μέσα από την ανάδειξη των ταξικών και οικουμενικών ζητημάτων που οι εκατόμβες των νεκρών της μιλιταριστικής μηχανής του Α’ ΠΠ προκάλεσαν στις κοινωνίες των χωρών που ενεπλάκησαν στον πόλεμο. Όπως σημείωσε, η ταφή τους με τον ίδιο τρόπο, χωρίς ταξικούς, κοινωνικούς, εθνικούς ή θρησκευτικούς διαχωρισμούς, υπήρξε μια ριζοσπαστική θέαση της μνήμης.
Η δεύτερη συνεδρία της εσπερίδας είχε ως θέμα τις «Ιστορικές όψεις της μνήμης». Ο Διευθυντής του ΙΘΤΠ, κ. Ανδρέας Ματζάκος, απ. Αξιωματικός ΣΞ και υπ. Διδ. Ιστορίας (ΔΠΘ), στην ομιλία του με τίτλο «Η απόδοση τιμής στους νεκρούς στρατιώτες, από την Αρχαιότητα έως Σήμερα», απέδωσε με εύστοχο και συνοπτικό τρόπο τους τρόπους με τους οποίους οι κοινωνίες αναγνώρισαν τη μνήμη των νεκρών τους στρατιωτών, επισημαίνοντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε χρονικής περιόδου και την εξέλιξη της συλλογικής αυτής διαδικασίας πένθους και τιμής.
Στη συνέχεια η κ. Χρύσα Κουλιάκη, Εκπαιδευτικός, υπ. Διδ. Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου, στην ομιλία της με τίτλο «Τα κτήρια μιας πόλης… φορείς μνήμης στην καθημερινότητά μας! Αρωγοί και διδάσκαλοι δημόσιας ιστορίας. Αν… μιλούσαν!», παρουσίασε τον σημαντικό ρόλο που μπορούν να παίξουν τα κτίρια στη διαμόρφωση της τοπικής ιστορικής συνείδησης στο χώρο της εκπαίδευσης, ειδικότερα δε όταν συμμετέχουν βιωματικά οι μαθητές της κάθε περιοχής. Στο πλαίσιο της παρουσίασης της, το κοινό παρακολούθησε και αποσπάσματα από το ντοκιμαντέρ της «Ιχνηλατώντας την εβραϊκή παρουσία στην Αλεξανδρούπολη του μεσοπολέμου».
Ο κ. Μενέλαος Χαραλαμπίδη, Δρ. Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας (ΕΚΠΑ), διδάσκων στο ΜΠ Δημόσιας Ιστορίας (ΕΑΠ), ανέπτυξε το όλο εγχείρημα των ιστορικών περιπάτων που ο ίδιος εποπτεύει και πραγματοποιεί στους δρόμους της Αθήνας. Το εγχείρημα, αποτελεί μια εξωστρεφή και εκλαϊκευτική δράση που φέρνει ευρύτερα σε επαφή ένα όχι πάντα εξειδικευμένο κοινό με σημαντικές ιστορικές πτυχές της πόλης της Αθήνας του ’40, της Κατοχής, των Δεκεμβριανών και του Εμφυλίου. Ο κ. Χαραλαμπίδης τόνισε την ανάγκη να ερευνηθούν οι πτυχές εκείνης της ιστορίας που δεν αφορούν μόνο τα επίσημα ιστορικά υποκείμενα αλλά και τον απλό εργαζόμενο λαό, τους λαϊκούς άνδρες και τις γυναίκες, και τη δική τους εμπλοκή στα ιστορικά γεγονότα.
Ο Δρ. κ. Βασίλης Ριτζαλέος, μέλος ΕΔΙΠ του Τμήματος Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών (ΔΠΘ), στην ομιλία του με τίτλο «Στοιχεία της προπολεμικής εβραϊκής παρουσίας στην πόλη της Κομοτηνής», παρουσίασε «κομμάτια της ιστορικής και χωροταξικής παρουσίας των Εβραίων στην πόλη της Κομοτηνής, με ειδική αναφορά την κατεδαφισμένη -πια- συναγωγή, καθώς επίσης και πτυχές της προβληματικής διαχείρισης των εβραϊκών τοπόσημων μετά την εξόντωση του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης.
Στη συνέχεια, ο κ. Δημήτρης Καλογιαννίδης, ιστορικός, υπ. Διδ. Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας (ΔΠΘ), αναφέρθηκε σε σημαντικά στοιχεία της καθημερινότητας των Ξανθιωτών κατά τη διάρκεια της βουλγαρικής κατοχής στον Β’ ΠΠ: οι πολιτικές άγριας καταστολής σε όλα τα επίπεδα και η μεθοδευμένη πολιτική τακτική του Βουλγαρικού κράτους που στόχευε όχι μόνο στην πλήρη ενσωμάτωση της περιοχής της αλλά και στην πλήρη εκβουλγαροποίησή της, διαδικασία η οποία αναπτύχθηκε και μέσα από την αλλοίωση της μνήμης στον χώρο και την εξάλειψη οποιασδήποτε χωρικής αναφοράς στην ελληνικότητα της Ξάνθης.
Στην τελευταία ομιλία με τίτλο «Από τις μνήμες του ξεριζωμού και του πόνου, στις μνήμες της νέας δημιουργίας: Η χωρική εγκατάσταση των προσφύγων στην Κομοτηνή», της κ. Μαριγούλας Κοσμίδου, Δ/τρια Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ροδόπης, δόθηκαν στοιχεία σχετικά με τη χωρική εγκατάσταση των Ελλήνων προσφύγων στην Κομοτηνή: οι προσπάθειες για το στήσιμο μιας νέας ζωής στη νέα πατρίδα, χωρίς όμως πότε να λησμονιέται η αλλοτινή. Η ελπίδα μετά τον ξεριζωμό και οι προκλήσεις της ζωής, οι οποίες τελικά μερικές φορές καταφέρνουν να νικήσουν τον αφανισμό του πολέμου.
Στο κλείσιμο της εσπερίδας, οι συμμετέχοντες είχαν την ευκαιρία να ακούσουν από την κ. Μαρία Πετρά, αρχαιολόγο, εκπαιδευτικό και ερευνήτρια στον τομέα της βιομηχανικής αρχαιολογίας, μια μικρή αποκάλυψη: Τη δημοσιοποίηση της διάσωσης ενός ευρήματος που αφορά την τοπική ιστορία της πόλης μας. Μια ντουλάπα εποχής, ιδιοκτησίας (με τυπωμένο το όνομα του ιδιοκτήτη στο εσωτερικό της ντουλάπας) του τελευταίου -κατά ομολογία του ίδιου το 1963- μέλους της προπολεμικής εβραϊκής κοινότητας, Γιουδά Περαχία (1886-1970). Η ντουλάπα βρίσκεται στη φάση της συντήρησης και πρόκειται να εκτεθεί με την αντίστοιχη μουσειολογική φροντίδα και προσοχή από την κ. Πετρά και την ομάδα του προγράμματος «Δράσεις Ιστορίας Μνήμης Πολιτισμού».
Το πρόγραμμα των δράσεων του αφιερώματος και της έκθεσης φωτογραφίας, συνεχίζεται με την ανοιχτή πρόσκληση του Συλλόγου Φίλων του ΙΘΤΠ και του προγράμματος «Δράσεις Ιστορίας Μνήμης Πολιτισμού», προς το κοινό της Ξάνθης, στη διοργάνωση ξενάγησης στην έκθεση την Παρασκευή 15 Απριλίου 2022, στις 19:00. Στην ξενάγηση, οι συμμετέχοντες θα έχουν την ευκαιρία να συνομιλήσουν με τον φωτογράφο και να ενημερωθούν αναλυτικά για το ύφος και το περιεχόμενο της έκθεσης, για τα ιστορικά αλλά και τα τεχνικά θέματα που αναδεικνύει. Λόγω των υγειονομικών μέτρων, η είσοδος στην ξενάγηση θα επιτραπεί με την επίδειξη ισχύοντος πιστοποιητικού εμβολιασμού ή νόσησης.
