Αυτό το διάστημα, με την ευκαιρία των Αποκαλυπτηρίων του Μνημείου του Ολοκαυτώματος των Εβραίων στην Ξάνθη, μου δόθηκε η ευκαιρία να παρουσιάσω κείμενα σχετικά με τη παρουσία, δράση και προσφορά των Εβραίων, καθώς και με την αποτύπωση σε λογοτεχνικά κείμενα του φρικτού και απάνθρωπου τέλους τους.
Θεωρώ χρήσιμο στο σημερινό κείμενο να μιλήσω πολύ συνοπτικά για την μακρόχρονη παρουσία των Εβραίων στον ελληνικό χώρο, γεγονός που ίσως είναι πολύ λίγο γνωστό. Χρησιμοποιώ ως πηγές δημοσιεύματα του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου (ΚΙΣ) της Ελλάδας.
Η πρώτη μαρτυρία περί εγκαταστάσεως Εβραίων στην Ελλάδα βρίσκεται σε επιγραφή του 3ου π.Χ. αιώνα που κάνει λόγο για κάποιον Εβραίο από τη Βοιωτία, με το όνομα Μόσχος Μοσχίωνος. Η επιγραφή βρέθηκε στον Ωρωπό και χρονολογείται μεταξύ του 300-250 π.Χ.
Στο βιβλίο των Μακκαβαίων (Μακκ. Α’ 15:23), παραδίδεται κατάλογος Ιουδαϊκών Κοινοτήτων εγκατασπαρμένων στα σημαντικότερα κέντρα της Ελλάδος. Ο κατάλογος αυτός των πόλεων, που χρονολογείται από το 142 π.Χ., αναφέρει την ύπαρξη Εβραίων στη Σπάρτη, Δήλο, Σικυώνα, Σάμο, Κω, Κρήτη, Θεσσαλία, Βοιωτία, Μακεδονία, Αιτωλία, Αττική, Άργος, Κόρινθο, καθώς και στην Κύπρο.
Τον 1ο π. Χ. αιώνα υπήρχε εβραϊκή παρουσία και στη Δήλο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το εβραϊκό στοιχείο στη Ρόδο, με το οποίο διατηρούσε φιλικές σχέσεις ο Βασιλιάς της Ιουδαίας Ηρώδης. Οι Εβραίοι της Κρήτης αναφέρονται επίσης από τον Φλάβιο Ιώσηπο.
Κατά τον 12ο αιώνα μ.Χ., ο γνωστός Εβραίος περιηγητής Βενιαμίν της Τουδέλας ανέφερε ότι συνάντησε Εβραίους στην Κέρκυρα, Άρτα, Πάτρα, Ναύπακτο, Κόρινθο, Θήβα, Χαλκίδα, Θεσσαλονίκη, Δράμα, και αλλού. Εβραίοι ζούσαν επίσης στα νησιά Λέσβος, Χίος, Σάμος, Ρόδος και Κύπρος. Η μεγαλύτερη Ισραηλιτική Κοινότητα την οποία επισκέφθηκε ήταν των Θηβών, που αριθμούσε 2.000 μέλη, ενώ στη Θεσσαλονίκη ζούσαν τότε μόνον 500 Εβραίοι. Οι κύριες ασχολίες τους ήταν η βαφική τέχνη, η υφαντουργία και η μεταξουργία.
Από το τέλος του 14ου αιώνα, Εβραίοι πρόσφυγες από την Ισπανία και τη Πορτογαλία εγκαταστάθηκαν στην ελληνική χερσόνησο και τα γειτονικά νησιά. Κυρίως στη Θεσσαλονίκη αλλά και σε πόλεις όπως τα Τρίκαλα, η Λάρισα και ο Βόλος, οι Εβραίοι γνωστοί ως Σεφαραδίμ εισήγαγαν τη γλώσσα τους (τα Εβραιο-Ισπανικά) και τα δικά τους ήθη και έθιμα.
Κατά την ίδια περίοδο, λόγω οθωμανικής κατοχής μεγάλος αριθμός Εβραίων έρχονται από τη Ουγγαρία, που εγκαταστάθηκαν στην Καβάλα και το Σιδηρόκαστρο. Στα μέσα του 16ου αιώνα δεύτερο ρεύμα Ούγγρων Εβραίων. Άλλη μαζική εισροή Εβραίων στην Ελλάδα, αυτή τη φορά στην Κέρκυρα, έγινε με αφορμή την εκδίωξη των Ιταλόφωνων Εβραίων της Απουλίας στη νότιο Ιταλία.
Η εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο 16ου – 18ου αι. ήταν μία από τις μεγαλύτερες στον κόσμο. Μετά την κατάκτηση της Ρόδου από τους Τούρκους, το 1552, αρκετοί Εβραίοι από τη Θεσσαλονίκη εγκαταστάθηκαν στο νησί. Στην Κρήτη και στην Κύπρο οι Εβραίοι έπαιζαν σημαντικό ρόλο στο διαμετακομιστικό εμπόριο και στα Γράμματα. Στις αρχές του 20ου αιώνα, στην Ελλάδα ζούσαν 10.000 περίπου Εβραίοι. Μετά τους Βαλκανικούς πολέμους (1912-13) και την απελευθέρωση της Βορείου Ελλάδος, της Ηπείρου, της Χίου και της Κρήτης (1908), ο αριθμός των Εβραίων έφθασε τους 100.000 περίπου.
Κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο 1940 – 41 12.898 Εβραίοι πολέμησαν στις τάξεις του Ελληνικού Στρατού. Από αυτούς, αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και οπλίτες. Πολλοί έδωσαν τη ζωή τους για την Ελλάδα.
Προπολεμικά λειτουργούσαν εβραϊκές Κοινότητες σε 28 πόλεις ανά την Ελλάδα, (Διδυμότειχο, Νέα Ορεστιάδα – Σουφλί, Αλεξανδρούπολη, Κομοτηνή, Ξάνθη, Καβάλα, Δράμα, Σέρρες, Θεσσαλονίκη, Βέροια, Καστοριά, Φλώρινα, Τρίκαλα, Λάρισα, Βόλο, Χαλκίδα, Αθήνα, Πάτρα, Αγρίνιο, Ιωάννινα, Πρέβεζα, Άρτα, Κέρκυρα, Ζάκυνθο, Χανιά, Ρόδο και Κω), με συνολικό αριθμό εβραϊκού πληθυσμού 77.377.
Όταν η Ελλάδα τελούσε υπό την Κατοχή των Γερμανών Ναζί, ποσοστό 86% των Ελλήνων Εβραίων έχασαν τη ζωή τους από ενέργειες των Ναζί, μεταφορά σε στρατόπεδα, εξόντωση και εκτελέσεις. Σε πολλές πόλεις, όπου υπήρχαν ανθούσες εβραϊκές Κοινότητες, μετά το Ολοκαύτωμα, δεν επέζησαν παρά λίγα άτομα.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία, με πρώτο και καλύτερο τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό, σε πολλές περιπτώσεις κράτησαν γενναία στάση απέναντι στους κατακτητές. Ο Δαμασκηνός επίσης προέτρεψε τους Έλληνες Χριστιανούς και τα μοναστήρια να παραχωρήσουν άσυλο σε εβραϊκές οικογένειες προκειμένου να αποφύγουν τον εκτοπισμό. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής πολλοί Εβραίοι έλαβαν μέρος στην Εθνική Αντίσταση και η προσφορά τους αυτή αναγνωρίστηκε από την Πολιτεία και τις Αντιστασιακές Οργανώσεις με την απονομή τιμητικών τίτλων.
Κλείνοντας θα αναφέρω κάποιες πληροφορίες για τη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι Εβραίοι στη χώρα μας. Είναι ένα θέμα με ιστορικό βάθος. Σε παλιότερους Εβραίους γλώσσα είναι τα ισπανοεβραϊκά – λαντίνο ονομαζόμενα (Μακεδονία, Θεσσαλία, Θράκη), οι Ρωμανιώτες Εβραίοι Ιωαννίνων μιλούν ελληνικά από την αρχαιότητα, ενώ της Αθήνας, Χαλκίδας, Πρέβεζας, Άρτας μιλούν ελληνικά από τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους. Λίγοι σύγχρονοι Έλληνες Εβραίοι γνωρίζουν τα Εβραϊκά, αντίθετα ξέρουν αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2022
