Του Θανάση Μουσόπουλου
Η Θράκη κατά την διαρρεύσασα εκατονταετία ελεύθερης ζωής έχει να επιδείξει σημαντικούς και σημαντικές εκπροσώπους της τέχνης του λόγου. ΄Ενας σύγχρονος πολυτάλαντος λογοτέχνης είναι ο εβραίος κομοτηναίος δημιουργός Μισέλ Φάις.
Αυτό το διάστημα, με την ευκαιρία των Αποκαλυπτηρίων του Μνημείου Ολοκαυτώματος των Εβραίων της Ξάνθης, ήρθε στο μυαλό μου μια σειρά από γεγονότα, δημοσιεύσεις και πρόσωπα που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την παρουσία των Εβραίων στην περιοχή μας.
Το έργο του Μισέλ Φάις είναι πολύτομο και πολύπλευρο. Θα περιοριστούμε σε πολύ λίγα στοιχεία, εστιάζοντας τη ματιά μας σε ένα βιβλίο που πρωτοκυκλοφόρησε το 1994 από τις εκδόσεις Καστανιώτη με τίτλο «Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου» (μυθιστόρημα), ενώ τώρα κυκλοφορεί σε αναθεωρημένη μορφή από το 2005 στις εκδόσεις Πατάκη. Θα χρησιμοποιήσουμε την παλιότερη έκδοση, όπου το πρωτοδιαβάσαμε και το απολαύσαμε.
*
Στην Εταιρεία συγγραφέων (στην οποία ανήκει) διαβάζουμε κάποια στοιχεία. Ο Μισέλ Φάις γεννήθηκε το 1957 στην Κομοτηνή, όπου έζησε ως τα 11 χρόνια του. Σπούδασε Οικονομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Για μεγάλα διαστήματα εργάστηκε στα έντυπα Το Τέταρτο, Καθημερινή, Ελεύθερος Τύπος, Ελευθεροτυπία. Τα τελευταία χρόνια επιμελείται τις σελίδες του βιβλίου στην Εφημερίδα των Συντακτών. Διδάσκει δημιουργική γραφή στη “Σχόλη” (Εκδ. Πατάκη) και στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας. Έχει επιμεληθεί πολλές ανθολογίες, λευκώματα και εκθέσεις. Έχει διοργανώσει λογοτεχνικούς διαγωνισμούς. Διακρίσεις: Κρατικό Βραβείο Διηγήματος (2000) για το βιβλίο του Από το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες.
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Ποίηση: Το σύνορο (1983, το πρώτο του έργο, μοναδική ποιητική συλλογή).
Πεζογραφία: Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου – Το μέλι και η στάχτη του Θεού – Ελληνική αϋπνία – Από το πουθενά
Θέατρο: θεατρικά έργα, δραματική επεξεργασία, μονόλογοι
Κινηματογράφος: Συνεργάστηκε με τον Νίκο Παναγιωτόπουλο στο σενάριο των ταινιών Delivery (επίσημη Συμμετοχή Φεστιβάλ Βενετίας 2004), Αθήνα-Κωνσταντινούπολη (2008) και Η κόρη του Ρέμπραντ (2015).
Φωτογραφία: Λευκώματα, συμμετοχή σε εκθέσεις φωτογραφίας – ζωγραφικής
Μεταφράσεις: Χαϊκού για τη βροχή, το χιόνι, τον άνεμο, τον ήλιο, το φεγγάρι. Μεταφράσεις έργων του σε ξένες γλώσσες (γαλλικά, ρουμανικά, ισπανικά, αγγλικά). Διηγήματά του συμπεριλήφθηκαν σε ξενόγλωσσες ανθολογίες και περιοδικά.
*
Το μυθιστόρημα Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου του Μισέλ Φάις αποτελεί ένα συναρπαστικό καλειδοσκόπιο, όντας ένα πανόραμα ιστορίας και πολιτισμού κατά τον εικοστό αιώνα της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης, από τα Σέρρας ως τον Έβρο. Ιδιαίτερα, βέβαια, ζούμε την Κομοτηνή και τους ανθρώπους της, από την ενσωμάτωση της Θράκης στην Ελλάδα και μετά. Όμως και η Ξάνθη σε πολλά σημεία του έργου είναι παρούσα. Ξεχωριστές είναι οι σελίδες που αναφέρονται στους Εβραίους της περιοχής και στην απάνθρωπη εξολόθρευσή τους.
Στο διαδίκτυο υπάρχουν πολλά στοιχεία για τον Φάις και για το συγκεκριμένο έργο του. Ο ίδιος ο συγγραφέας πρόσφατα μιλά στον Άρη Δημοκίδη (“Μικροπράγματα” Lifo) για το πρώτο του βιβλίο. Αποσπούμε χαρακτηριστικά αποσπάσματα, που δείχνουν την καλλιτεχνική του βούληση.
«Τα βιβλία έχουν ψυχή. Είναι πασίγνωστη η παράδοση που τα θεωρεί πρόσωπα: βιβλία που γεννιούνται και ζουν, βιβλία που ταξιδεύουν, πάσχουν ή ευτυχούν, αρρωσταίνουν βιβλία που, με φυσικό ή βίαιο τρόπο, πεθαίνουν». Αυτές τις πρώτες αράδες στο οπισθόφυλλο της Αυτοβιογραφίας ενός βιβλίου τις έγραψε ο Κωστής Παπαγιώργης (μετά λύθηκα και το συνέχισα μόνος), δηλαδή αυτός που πρότεινε και το βιβλίο στον Θανάση Καστανιώτη.
Είναι η πρώτη μου κάθοδος στην πρόζα. Μπήκα 27 χρονών στον λαβύρινθο αυτού του μυθιστορήματος και βγήκα 37. Δέκα χρονάκια έγραφα και ταυτόχρονα μάθαινα να γράφω. Σήμερα με οχτώ-δέκα βιβλία στην καμπούρα μου (αθροίζω και τα φωτογραφικά λευκώματα) το θεωρώ ως μήτρα όλου του έργου μου. Δηλαδή, δεν είναι απλώς το εναρκτήριο λάκτισμα μιας αφηγηματικής περιπέτειας αλλά ένας εμμονικός κύκλος, όπου τα ριζικά μοτίβα μιας γραφής ― το ιστορικό, οικογενειακό και ερωτικό «σφαγείο», όπως έχω ξαναπεί ― παρουσιάζονται εδώ για πρώτη φορά.
Άρχισα να μαζεύω υλικό από το ’84. Χωρίς μπούσουλα. Σαν το παιδί που μαζεύει ό,τι του γυαλίζει στο μάτια. Και μετά, σαν τον γεροξούρα που δεν πετάει ούτε τη σκόνη από τα παπούτσια του, δεν ήθελα να πετάξω τίποτα. Για χρόνια αρχειοθετούσα, ταξινομούσα, φωτογράφιζα, μαγνητοφωνούσα, διασταύρωνα.
Άρχισα να το γράφω όταν άρχισα να ξεχνάω, όταν μπέρδεψα δηλαδή τα φαντάσματα της Ιστορίας, της καταγωγής και της γραφής, όταν, μ’ άλλα λόγια, πέρασα από τη μέθοδο της μνήμης στον κλονισμό της, στον πυρετό της…»
Ο Σπύρος Τσακνιάς (στην εφημερίδα “Το Βήμα”, 1.1.1995) παρατηρεί «Το πιο ενδιαφέρον μυθιστόρημα του 1994, απ’ όσα διάβασα, βρίσκω πως είναι η “Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου” του Μισέλ Φάις. Μολονότι το πρώτο βιβλίο ενός νέου συγγραφέα, εντυπωσιάζει για την ωριμότητα του στοχασμού και την πολυτροπία της αφήγησης», ενώ ο Δημήτρης Τζιόβας δύο χρόνια μετά σημειώνει ότι το έργο αυτό «θα αποκτήσει, νομίζω, κομβική σημασία στην ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας καθώς συνυφαίνει και υπερβαίνει διαδοχικά το φάσμα τριών ρευμάτων: του ρεαλισμού, του μοντερνισμού και του μεταμοντερνισμού, συνδυάζοντας έντεχνα την ιστορία με τη μνήμη και την αυτοβιογραφία με την μυθοπλασία». Και, βέβαια, δικαιώθηκε στην πρόβλεψη.
Τέλος, ο Mark Mazower (στο Bulletin of Judae-Greek Studies University of Cambridge, No 17, 1995) γράφει «Η Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου είναι μια έξοχη αναδόμηση (ή αποδόμηση) της ζωής και της ιστορίας της Κομοτηνής. Δεν υπάρχει η εκ των άνω φωνή της αυθεντίας, αλλά μια πολυποίκιλη συλλογή “συνηθισμένων” ιστοριών, το υλικό της Ιστορίας καθεαυτήν […] Ολόκληρο το βιβλίο το διατρέχει σαν μαύρο νήμα, χωρίς όμως ποτέ να υπερτονίζεται, η εκτόπιση της εβραϊκής κοινότητας της Κομοτηνής κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ο Φάις πετυχαίνει εκεί που πολλές ιστορικές εργασίες αστοχούν».
Πριν δώσουμε το λόγο στον Μισέλ, νιώθω την ανάγκη να αναφερθώ στην ανέκδοτη ακαδημαϊκή κριτικογραφία (1996-2019) στο έργο του Μ. Φάις (στο άρθρο «Ο ορίζοντας της γραφής του Μισέλ Φάις» της Σταυρινής Ιωαννίδου, τεύχος 120, Ιούνιος 2021, της έντυπης έκδοσης του Books’ Journal), όπου η ερευνήτρια καταγράφει και παρουσιάζει πολλές εργασίες μεταπτυχιακές και διατριβές ξένων και ελλήνων επιστημόνων που διερευνούν από ποικίλες πλευρές το πρωτοποριακό αυτό έργο του Φάις.
*
Μισέλ Φάις, Απόσπασμα 1
1906 και Καραολή 4 γωνία, η τουλούμπα. Και δέκα μέτρα πιο κάτω το περίπτερο του κυρ Αντώνη.
«Υπήρχον όμως και φυλαί Θρακικαί εγκρατείς ονομαζόμενοι κτίσται ζώντες άνευ γυναικών. Ούτοι απείχον της κρεοφαγίας, ετρέφοντο δε με μέλι, γάλα, τυρόν και εν γένει με φυτικάς ουσίας. Τούτους τους αναφέρει ό Όμηρος ως αγαθούς γαλακτοφόρους, αβίους και δικαιοτάτους των ανθρώπων».
Και τρίβοντας ψηλά στον μηρό το ξύλινο πόδι του ο κυρ Αντώνης ― ό,τι έχει απομείνει δηλαδή, γιατί τώρα με τα πρώτα κρύα και την υγρασία υποφέρει ― συνέχισε σε χαμηλότερους τόνους την ανάγνωση από το Λεξικόν Γεωγραφικόν και Ιστορικόν της Θράκης, χρωματίζοντας με μια ανεπαίσθητη μυστικοπάθεια τη φωνή του.
Ο κυρ Αντώνης λοιπόν πιστεύει ότι ο Μανολάκης ― έτσι τον φωνάζει ― κατά βάθος είναι ένας άβιος, ένας μακρινός απόγονός τους. Επειδή, καθώς λέει, και χτίστης έκαμε κάποτε και γυναίκα δεν άγγιξε, όπως φαίνεται, στη ζωή του. Αλλά και τόσα χρόνια τώρα, σ’ αυτήν εδώ την τρύπα, με λίγο γάλα πορεύεται.
Μετά ο κυρ Αντώνης σάς έβαζε στα μαλλιά βαριά βουλγάρικη κολόνια τριαντάφυλλο και σας έδιωχνε, γιατί ερχόταν κόσμος.
Ο κυρ Αντώνης έχασε το πόδι του στο Αλβανικό και τη γυναίκα του, εδώ και δέκα χρόνια, από ελονοσία. Από τότε ζει μόνος, στοιβάζοντας στο δωμάτιό του τα ισχνά, κιτρινισμένα τεύχη των Θρακικών όπως, παλιά, παστάλιαζε φύλλο φύλλο τα καπνά, όταν δούλευε ντεκτσής στο καπνεργοστάσιο του Βακιάνη στην Ξάνθη.
Απόσπασμα 2
Μπροστά από τη Λέσχη Κομοτηναίων περνούσε ο Μπουκλουτζάς. Όταν απέναντι δεξιά, έχοντας πίσω σου τη βαθυκύανη οροσειρά της Ροδόπης, καθρεφτιζόταν στο υγρό βελούδο των ματιών σου, επιβλητικό, το σταχτί κτίριο της Νομαρχίας· βαριά, κεντροευρωπαϊκή αρχιτεκτονική των αρχών του αιώνα (δωρεά τού τοπικού ευεργέτη με αξιόλογη εθνική δράση Νέστορος Τσανακλή).
«Εντός της πόλεως ταύτης ρέει ο Σικιαρλίτσαϊ, ρύαξ έχων πηγήν ύδατος καλού και αφθόνου. Επί δε τούτου του ποταμίσκου υπάρχουν σε πέντε μέρη μικραί ξύλιναι γέφυραι, δι’ ων γίνεται η διάβασις, αμφοτέρωθεν δε τούτων εκτείνεται η πόλις.
Παρ’ αυτόν ρέει ο Καλφάτσαϊ, όστις ενούται μετά του άλλου και αμφότεροι εκβάλλουν εις την Μεσόγειον. Αμφότεροι οι ρύακες ούτοι εις το βόρειον μέρος της πόλεως, ρέοντες εκ των θερέτρων, ποτίζουν την πόλιν, αρδεύουν χιλιάδες κήπων, επίγειων παραδείσων, πολλούς συδένδρους, δροσερούς λειμώνας και δικτυώδεις λαχανοκήπους μεθ’ ο εκβάλλουν εις την Μεσόγειον».
Αυτή την εδεμική εικόνα του έχοντος άφθονη θήρα ποταμού (Σικιαρλίτσαϊ) και του παραπόταμου (Καλφάτσαϊ) κατέγραψε ό Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή. Όταν γύρω στα 1660 επισκέφτηκε την τότε μουσουλμανική πολίχνη Kumurzine (Καρβουνότοπος) ή Gumurzine ή Cumulzine (τόπος χαμηλός, κοίλος). Τριακόσια χρόνια μετέπειτα, ακριβώς, η εφημερίδα – της Κομοτηνής πλέον – Πρωία ανέτρεπε την ειδυλλιακή εικόνα του ορμητικού χειμάρρου. Στον βαθμό που, με συνεχή δημοσιεύματα, κάτω από ζοφερούς τίτλους, περιέγραφε μια από τις μεγαλύτερες πλημμύρες –είχε προηγηθεί ήδη ο μέγας χαλασμός του 1784, Οκτωβρίου 26, ημέρα Σάββατο – του Σκουπιδοπόταμου (Μπουκλουτζάς), η οποία σημειώθηκε στις 10 μ.μ. της 20ής Ιανουαρίου 1960».
*
Πολλές φορές στο παρελθόν έχω γράψει και πει ότι λογοτεχνικά κείμενα συγγραφέων είναι χρήσιμο να αποτελούν όργανα θρακογνωσίας. Μέσο, μ’ άλλα λόγια, για την τοπική ιστορία και τον τοπικό πολιτισμό. Το μυθιστόρημα του Μισέλ Φάις «Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου», που επιχειρήσαμε να παρουσιάσουμε, αναμφίβολα παίζει αυτό τον ρόλο. Εκτός των άλλων και για την παρουσία των Εβραίων στη Θράκη.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, 24 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2022
