«Η σχέση της Φιλοσοφίας με τη Λογοτεχνία – η περίπτωση του Νίκου Καζαντζάκη»
Του Θανάση Μουσόπουλου
Φιλόλογου – συγγραφέα – ποιητή
Με την ευκαιρία της πρώτης επίσημης εμφάνισής μου στα γράμματα το 1972 δημοσιεύω μια σειρά σχετικά κείμενα.
*
Η Φιλοσοφία – μια πνευματική διαδικασία αναζήτησης της αλήθειας, μια διαδικασία εμβάθυνσης στη γνώση για τη Φύση, για τον Άνθρωπο και για τον Κόσμο – είναι ταυτόχρονα μια πράξη ελευθερίας και επιλογής της συνείδησης.
Η Γενική Συνέλευση της UNESCO καθιέρωσε το 2005 την Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας την τρίτη Πέμπτη κάθε Νοεμβρίου, τονίζοντας τη σημασία της φιλοσοφίας, ιδιαίτερα για τους νέους ανθρώπους, ως έναν δρόμο «για την ανάπτυξη της κριτικής και ανεξάρτητης σκέψης με γνώμονα την καλύτερη κατανόηση του κόσμου και την προώθηση της ανεκτικότητας και της ειρήνης».
Με την καθιέρωση αυτής της Ημέρας, υπογραμμίζεται η διαχρονική αξία της φιλοσοφίας για την ανάπτυξη της ανθρώπινης σκέψης κάθε ατόμου, σε κάθε πολιτισμό.
Το 2017 ανακηρύχθηκε ΕΤΟΣ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ. Στις 26 Οκτωβρίου 1957 έφυγε από τούτη τη ζωή, αφού καινοτόμησε στην τέχνη του λόγου – ποίηση, πεζογραφία, θέατρο, δοκίμιο, ταξιδιωτικά, επιστολές, μεταφράσεις. Σημαντικό ρόλο σε όλα τούτα τα είδη έπαιξε η φιλοσοφία. Γι’ αυτό με το άρθρο μας αυτό φιλοδοξώ συνοπτικά να αναδείξω τη βαθύτατη σχέση του Νίκου Καζαντζάκη με τον φιλοσοφικό λόγο.
*
Ο Νίκος Καζαντζάκης κινείται μεταξύ φιλοσοφίας και λογοτεχνίας, φιλοσοφεί ως λογοτέχνης και λογοτεχνεί ως φιλόσοφος.
Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο «Φιλοσοφία και Λογοτεχνία Προσεγγίσεις και διακυβεύματα ενός ζητήματος» του Philippe Sabot (Εισαγωγή, μετάφραση, σημειώσεις Γιάννης Πρελορέντζος) απ’ τις εκδόσεις Gutenberg 2017, όπου φωτίζονται πολλές πλευρές του θέματος. Έχουμε στον εικοστό αιώνα περιπτώσεις πολλών φιλοσόφων που ασχολήθηκαν με τη λογοτεχνία. Αναφέρουμε τον Ζαν-Πολ Σαρτρ και τον Αλμπέρ Καμί, που σε πολλά κείμενά τους αναμειγνύουν τη φιλοσοφία με τη λογοτεχνία. Εξάλλου ο Γ. Πρεβολέντζος έχει ασχοληθεί σε βιβλίο του ειδικά με τους γάλλους φιλοσόφους – λογοτέχνες του 20ου αιώνα.
«Το βασικό σημείο εκκίνησης του Σαμπό στο παρόν βιβλίο είναι, αφενός, να υπονομεύσει τη διάκριση ανάμεσα σε δύο αυστηρούς πόλους, αυτόν της λογοτεχνίας και αυτόν της φιλοσοφίας. Αφετέρου, να διευρύνει τα όρια εντός των οποίων μπορούν να οριστούν λογοτεχνία και φιλοσοφία, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο και τις επικαλύψεις τους» (όπως σημειώνει μιλώντας για το βιβλίο αυτό ο συγγραφέας – δρ. φιλοσοφίας Θωμάς Συμεωνίδης).
Ας σταθούμε εμείς στο κείμενό μας στο γεγονός ότι τα όρια φιλοσοφίας και λογοτεχνίας δεν είναι ακριβώς διαχωρισμένα και στην εποχή μας συχνά επικαλύπτονται.
Από τη μεριά των φιλοσόφων ο Κωνσταντίνος Βουδούρης, πρόεδρος για πολλά χρόνια της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας,σε παλιότερο κείμενό του παρατηρεί: «Τι είναι η φιλοσοφία; Υπάρχει για να εξυπηρετεί τους αφηρημένους σκοπούς της ή να παρεμβαίνει, να προτρέπει και να καθορίζει ακόμα έναν βίο εναρμονισμένο με αξίες; Για εμάς είναι το δεύτερο. Δεν ζεις για να έχεις απλώς χρήματα, αλλά για να έχεις ευδαίμονα βίο […] Στον δυτικό κόσμο υπάρχουν αυτοί που παρεμβαίνουν, όπως ήταν ο Ζαν-Πολ Σαρτρ, ο Μπέρναρντ Ράσελ ή ο Γιούργκεν Χάμπερμας σήμερα». Σε άλλο σημείο παρατηρεί: «Το 1972, στο παγκόσμιο συνέδριο στη Βάρνα, ένας νεαρός επιστήμονας από την Αυστραλία είχε για πρώτη φορά διατυπώσει μια θεωρία για την οικολογική φιλοσοφία. Τότε είχε φανεί ως κάτι περίεργο, καινοφανές. Σήμερα είναι η κρατούσα άποψη. Το φυσικό, το κτισμένο και άκτιστο περιβάλλον έχει καθιερωθεί ως βασικό πεδίο φιλοσοφίας».
Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να ισχυριστούμε ότι και η λογοτεχνία είναι πεδίο φιλοσοφίας.
Η λογοτεχνίζουσα φιλοσοφία είναι γνωστή από την εποχή του Πλάτωνα, ο οποίος παρουσίασε τις φιλοσοφικές του απόψεις σε έξοχα λογοτεχνικά κείμενα. Στα νεότερα χρόνια, ο Βολταίρος με τις Φιλοσοφικές επιστολές, ο Ρουσσώ με τη Νέα Ελοΐζα, ο Νίτσε με τον Ζαρατούστρα και αργότερα ο Σαρτρ με το Κεκλεισμένων των θυρών, παρουσιάζουν φιλοσοφία με τη μορφή λογοτεχνικού κειμένου. Αλλά και άλλοι φιλόσοφοι, ο Καρτέσιος, ο Χέγκελ, ο Σπινόζα, δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την μορφή των κειμένων τους.
Η φιλοσοφία από την άλλη τροφοδότησε έργα της λογοτεχνίας. Ο Δάντης, ο Γκαίτε, ο Ντοστογιέφσκι, ο Κάφκα, ο Καμύ, η Σιμόν ντε Μπωβουάρ παρουσίασαν έργα υψηλής λογοτεχνικής αξίας που διακρίνονται για τις φιλοσοφικές ιδέες και ρίζες τους.
*
Οι σπουδές και τα πρώιμα ενδιαφέροντα του Νίκου Καζαντζάκη συνδέονται με την επιστήμη και τη φιλοσοφία. Οι μελετητές του έργου και της ζωής του τονίζουν πόσο φιλομαθής και εργατικός ήταν από την νεαρή ηλικία. Σπούδασε Νομική στην Αθήνα (1902-1906), και μεταπτυχιακά στο Παρίσι (1907-1909), όπου επηρεάστηκε βαθύτατα από τις φιλοσοφικές αρχές του Μπερξόν και του Νίτσε.
Σημαντικό μέρος του έργου του (πρωτότυπο και μεταφράσεις) συνδέεται με τη φιλοσοφία(1). Μπορούμε να ξεκινήσουμε με την εναίσιμη επί υφηγεσία διατριβή «Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη Φιλοσοφία του Δικαίου και της Πολιτείας» (1909) και να φτάσουμε στο περίφημο φιλοσοφικό έργο, την «Ασκητική» (πρώτη γραφή 1922).
Στο δοκίμιό μας του 1972:
«ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΤΟΥ ΝΙΤΣΕ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΚΑΙ Η ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΟΥΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ – ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ»
Στο Νιτσεϊκό Στάδιο εντάσσω τη Διατριβή περί Νίτσε, στο Μετανιτσεϊκό Στάδιο την «Ασκητική», ενώ την «Οδύσεια» και τα μυθιστορήματά του τα θεωρώ Επιβεβαίωση της υπέρβασης του Νίτσε.
Οι μελετητές του καζαντζακικού έργου τονίζουν τις επιρροές που δέχτηκε κυρίως από τον Μπερξόν και τον Νίτσε, όπως φαίνεται στην περί Νίτσε διατριβή και σε άλλες πρώιμες εργασίες του.
Ο Γιάνης Κορδάτος στην Ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας σημειώνει ότι «τον τράβηξε ο νιτσεϊσμός και ο ντανουντσισμός […] δεν έμεινε ικανοποιημένος από τον μπερξονισμό. Αναζητούσε νέες ιδέες […] Μόνο ο διαλεκτικός υλισμός δεν τον τράβηξε. Ήταν στο βάθος μυστικιστής και ιδεόληπτος».
Η Ασκητική ολοκληρώνει, mutatis mutandis, το φιλοσοφικό στάδιο του Νίκου Καζαντζάκη – κλείνει έναν κύκλο και προετοιμάζει τον επόμενο.
Ο Λίνος Πολίτης στη δική του Ιστορία Λογοτεχνίας σημειώνει: «Η Ασκητική είναι ένα κείμενο σχετικά σύντομο, πολύ συμπυκνωμένο, που εκφράζει τη μεταφυσική πίστη του Καζαντζάκη […] Τη χαρακτήρισε (ενν. ο Ν.Κ.) σαν ένα βιβλίο mystique όπου διαγράφει τη μέθοδο ν’ ανεβεί η ψυχή από κύκλο σε κύκλο, ώστε να φτάσει στην ανώτατη επαφή. Οι κύκλοι είναι πέντε: Εγώ, Ανθρωπότητα, Γης, Σύμπαντο, Θεός». Ο Πολίτης δίνει επεξηγήσεις. Συνεχίζει: «Την Ασκητική θεωρούσε ο Καζαντζάκης ως το σπόρο για όλο το κατοπινό του έργο. Και έ ρ γ ο κατ’ εξοχήν (και όλα τ’ άλλα ‘πάρεργα’) θεωρούσε πάλι ο ίδιος την Οδύσσεια».
Η Οδύσεια και τα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη αποτελούν επιβεβαίωση των φιλοσοφικών του θέσεων. Στα έργα αυτά με λογοτεχνικά μέσα εκφράζει τις φιλοσοφικές του απόψεις και θέσεις.
Ο Λίνος Πολίτης για την Οδύσεια σημειώνει ότι «μεταπλάθει στην ιδιότυπη μορφή της όλη την κοσμοθεωρία και όλη τη μεταφυσική αγωνία του δημιουργού της […] η κεντρική γραμμή είναι η άρνηση, η κατάρριψη ενός τέρματος με μια καινούρια άρνηση, ο αγώνας όχι για την επιδίωξη, αλλά ο αγώνας για τον ίδιο τον αγώνα, η ελευθερία σαν άρνηση της ιδέας της ελευθερίας, η αποθέωση του κενού». Παρατηρεί ότι ο Κ. θέλησε να γράψει το έπος του σύγχρονου ανθρώπου, όχι Έλληνα ή Ευρωπαίου, το έργο δε μίλησε σε πλατύτερους κύκλους.
Κατά τον Στ. Αλεξίου εξάλλου κεντρική ιδέα της Οδύσειας είναι «η εγκατάλειψη της καθημερινής ‘μιζέριας’, των μικρών φροντίδων και συμφερόντων, η ‘επιστράτευση’ του ατόμου για έναν ‘Ανήφορο’, για ολοένα υψηλότερους στόχους, πολιτικούς, κοινωνικούς, πνευματικούς». Παρατηρεί ότι η κεντρική αυτή ιδέα συνδέεται με τις απόψεις που διατυπώνονται στο φιλοσοφικό δοκίμιό του, την «Ασκητική».
Όσον αφορά τα μυθιστορήματα ο Ρόντερικ Μπήτον αναφέρεται στον Αλέξη Ζορμπά, «ένα σύγχρονο συναξάρι» και επιπλέον «σύγχρονο πλατωνικό διάλογο», όπου ο Ν.Κ. «καταφέρνει να διαπλέξει στο μυθιστόρημα αυτό στοιχεία της λογοτεχνικής, φιλοσοφικής, θρησκευτικής και λαϊκής παράδοσης της ελληνικής γλώσσας από όλη την περίοδο της ιστορίας της».
Τα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη αποτελούν επιβεβαίωση της καζαντζακικής, κυρίως μάλιστα της «κρητικής ματιάς» :
“Η ηρωική χωρίς ελπίδα και χωρίς φόβο παιχνιδιάρα ματιά, που αντικρίζει έτσι τον Ταύρο – την Άβυσσο […] η βεβαιότητα , πως δεν υπάρχει αμοιβή, να μη σε κόβει τα ήπατα παρά να σε γεμίζει χαρά, υπερηφάνεια και αντρεία”.
Ο Κ. Θ. Δημαράς θεωρεί τον Καζαντζάκη περισσότερο θεωρητικό και φιλόσοφο, παρά λογοτέχνη. Τα δύο έργα (Ασκητική και Οδύσεια) που κατονομάζει προσιδιάζουν σ’ αυτόν το χαρακτηρισμό. Πολλά και ενδιαφέροντα από φιλοσοφική σκοπιά είναι όσα παρατηρεί και ο Μάριο Βίττι. Φρονεί ότι ο Καζαντζάκης σε όλη του τη ζωή και σε όλα του τα έργα επιδιώκει την ανύψωση.
«Η προσπάθεια και η χαρά αυτής της ανοδικής τάσης είναι ένα από τα ελάχιστα αισθήματα που τον συγκινούν ακόμη και στη λυρική του δημιουργία» Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η ανύψωση, η άνοδος αυτή αποτελεί απήχηση του πλατωνικού σπηλαίου.
Να προσθέσουμε για ένα έπος που σχεδίαζε ο Καζαντζάκης με τον τίτλο «Ακρίτας». Μας πληροφορεί ο Αλεξίου: «Ο Καζαντζάκης προφητικά είδε ότι η ανθρωπότητα, μονόπλευρα βασισμένη στην ‘επιστήμη’, πηγαίνει προς την αυτοκαταστροφή. Αυτή θα ήταν η κεντρική θέση στο δεύτερο έπος που σχεδίαζε, τον Ακρίτα. Ο Οδυσσέας εκπροσωπεί τον αρχαίο κόσμο, ο Ακρίτας τους νεότερους χρόνους, από την Αναγέννηση ως τον 20ό αιώνα […] Στο έπος του Καζαντζάκη, ο Ακρίτας δημιουργεί […] έναν Υπεράνθρωπο – Robot. Είναι η προσωποποίηση της τεχνολογίας. Στην αρχή βελτιώνει τη ζωή του ανθρώπου. Τελικά γίνεται πανίσχυρη και τον υποτάσσει».
Κλείνουμε αυτόν τον περίπατο στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη, στην προσπάθειά μας να τον δούμε ως φιλόσοφο.
*
Οι φιλόσοφοι προσπαθούν να μας δείξουν τι θα μπορούσε να ισχύει στην πραγματικότητα. Οι φιλόσοφοι δε μένουν σε ό,τι έχει παγιωθεί ως πραγματικό, επιζητούν να εξετάσουν άλλους πιθανούς τρόπους ύπαρξής του.
Δύο Γερμανοί φιλόσοφοι θα κλείσουν τον περίπατό μας αυτό
– «Οι φιλόσοφοι έχουν απλά ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το θέμα είναι να τον αλλάξουμε» Καρλ Μαρξ, 1818-1883 (η 11η θέση για τον Feurbach που αναγράφεται και στον τάφο του)
– «Το να φιλοσοφείς σημαίνει να είσαι καθ’ οδόν. Οι ερωτήσεις στη φιλοσοφία είναι πιο σημαντικές από τις απαντήσεις» Carl Jaspers, 1883-1969
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021
—————————————————————–
(1) Δοκίμια
- 1906: «Η αρρώστια του αιώνος» (δοκίμιο που δημοσίευσε με το ψευδώνυμο Κάρμα Νιρβαμή)
- 1909: «Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη Φιλοσοφία του Δικαίου και της Πολιτείας» (εναίσιμος επί υφηγεσία διατριβή) α΄ έκδοση 1909
- 1913: «Henri Bergson», (ομιλία του Καζαντζάκη για τον Γάλλο φιλόσοφο Ανρί Μπεργκσόν) α΄ δημοσίευση 1913
- 1922: «Συμπόσιον» (φιλοσοφική πραγματεία σε μυθιστορηματικό πλαίσιο), α΄έκδοση σε βιβλίο 1971
- 1944: «Ασκητική, Salvatores Dei» (φιλοσοφική πραγματεία). Πρώτη γραφή το 1922, τελευταία 1944. Πρώτη δημοσίευση 1927, πρώτη έκδοση σε βιβλίο 1945
Μεταφράσεις –Φιλοσοφία
- 1912: Φρίντριχ Νίτσε, «Η γέννησις της τραγωδίας»
- 1913: Φρίντριχ Νίτσε, «Τάδε έφη Ζαρατούστρας»
- 1914: Ανρί Μπεργκσόν, «Το γέλοιο»
- 1915: Κάρολος Δαρβίνος, «Η καταγωγή των ειδών» – Η πρώτη μετάφραση του έργου στην Ελλάδα
