Του Μιχάλη Στούκα
Πηγή protothema.gr
Τι απέγιναν οι Πόντιοι μετά τη μικρασιατική καταστροφή
– Πόσοι Πόντιοι ήρθαν στην Ελλάδα; Το μαρτύριο της Μακρονήσου
– Οι απανωτές διώξεις των Ελλήνων του Πόντου στην ΕΣΣΔ του Στάλιν από το 1930 ως το 1953
Με ένα θέμα το οποίο μας έχει απασχολήσει σε κάποια σημεία του και στο παρελθόν θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο. Πρόκειται για τους διωγμούς των Ελλήνων του Πόντου από το σοβιετικό καθεστώς, ιδιαίτερα από το 1930 ως το 1953. Αφορμή για το σημερινό μας άρθρο είναι η έκδοση ενός ακόμα σπουδαίου βιβλίου από τον Δρα Ιωάννη Παπαφλωράτο με τίτλο «Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΛΕΙΜΩΝ, 2021. Ο Δρ Ι. Σ. Παπαφλωράτος φέρνει στο προσκήνιο, όπως και σε όλα του τα βιβλία, άγνωστα μέχρι τώρα στοιχεία. Μερικά από αυτά θα παραθέσουμε σήμερα.
Να ευχαριστήσουμε θερμά τον Δρα Ιωάννη Παπαφλωράτο που μας έδωσε την άδεια να αντλήσουμε στοιχεία από το βιβλίο του.
Πού βρίσκεται ο Πόντος;
Γεωγραφικά ως Πόντος, ορίζεται η περιοχή των βορειοανατολικών παραλίων της Μικράς Ασίας, τα οποία βρέχονται βόρεια από τη Μαύρη Θάλασσα (Εύξεινο Πόντο), συνορεύουν με την Αρμενία προς ανατολάς, την Καππαδοκία νότια, ενώ δυτικά συνορεύουν με τη Βιθυνία και την Παφλαγονία. Η περιοχή έχει έκταση 71.000 τ. χλμ, ορεινό ανάγλυφο με δυσπρόσιτες οροσειρές, λίγες κοιλάδες και μικρά οροπέδια. Μαρτυρίες για Έλληνες στον Πόντο υπάρχουν ήδη από τον 8ο αιώνα π. Χ., καθώς τότε οι Μιλήσιοι ίδρυσαν τη Σινώπη. Η ονομασία Πόντος καθιερώθηκε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, που ξεκινούν από τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 323 π. χ. και τελειώνουν με τη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π. Χ. Τότε ο Πόντος έγινε αυτόνομη περιοχή. Ως εκείνα τα χρόνια αποτελούσε τμήμα της Καππαδοκίας και ονομαζόταν Καππαδοκία η προς Πόντω. Η ελληνική παρουσία στον Πόντο είναι αδιάλειπτη. Το 1914, εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες ζούσαν στον Πόντο.
Ακολούθησαν η γενοκτονία των Ποντίων από τους Νεότουρκους (1916 – 1923), κατά την οποία υπήρξαν περισσότερα από 350.000 θύματα και θα μας απασχολήσει σε μελλοντικό μας άρθρο και η οδυνηρή διάψευση των ελπίδων για δημιουργία ανεξάρτητου κράτους στον Πόντο μετά τη μικρασιατική καταστροφή και τη διάσπαση του μετώπου.
Οι Πόντιοι στην Ελλάδα – Μακρόνησος
Από το 1923 χιλιάδες Πόντιοι κατέβηκαν στα παράλια της Μαύρης Θάλασσας για να επιβιβαστούν σε πλοία και να έρθουν στην Ελλάδα. Μετά από πολλές περιπέτειες, απάνθρωπη ,ως συνήθως, συμπεριφορά των Τούρκων και απίστευτες ταλαιπωρίες υπολογίζεται ότι 230.000 – 400.000 Πόντιοι έφτασαν στην Ελλάδα. Η Μαρία Βεργέτη, που γράφει για 230.000 ανθρώπους, υποστηρίζει ότι όλοι αυτοί ήρθαν στην Ελλάδα μεταξύ 1918-1930. Αντίθετα ο Στ. Κεκρίδης αναφέρεται σε 400.000 άτομα. Η ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, στους οποίους συμπεριλαμβάνονταν και οι Πόντιοι, ξεκίνησε το Μάρτιο του 1924. Χιλιάδες Πόντιοι δεν άντεξαν τις κακουχίες και άφησαν την τελευταία τους πνοή πριν επιβιβαστούν στα πλοία θα τους μετέφεραν στην Ελλάδα. Μόνο στον στρατώνα του Σελιμιέ, στο Σκούταρι, στην ανατολική ακτή του Βοσπόρου έχασαν τη ζωή τους περισσότεροι από 10.000 άνθρωποι από τύφο, δυσεντερία και ηπατίτιδα. Υπήρξαν επίσης περιπτώσεις παράκρουσης και αυτοκτονιών. Τα θύματα ρίχνονταν σε ομαδικούς τάφους, οι οποίοι ουσιαστικά ήταν πρόχειροι λάκκοι.
Στους “τάφους” ελαχίστων υπήρχε ένας σταυρός. Η μυρωδιά από τις σορούς ήταν ανυπόφορη και οι υπεύθυνοι(;) προσπαθούσαν να την καλύψουν με ασβέστη και χώμα. Χιλιάδες Πόντιοι είναι άγνωστο πού έχουν ταφεί και φυσικά το επίσημο ελληνικό Κράτος δεν ασχολήθηκε ποτέ με αυτούς. Τα πλοία που μετέφεραν τους Πόντιους στην Ελλάδα, αποβίβασαν μερικούς στη Θεσσαλονίκη και συγκεκριμένα στο Καραμπουρνού. Άλλοι συνέχισαν το ταξίδι τους και έφτασαν στον Πειραιά. Από εκεί οδηγήθηκαν στην Μακρόνησο. Η κυβέρνηση Βενιζέλου, μετά την άφιξη πολλών Ποντίων από τη Ρωσία μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, φοβόταν ότι και με τον ερχομό νέων προσφύγων θα υπήρχε διάδοση κομμουνιστικών ιδεών στην Ελλάδα.
Στη Μακρόνησο, η κατάσταση ήταν τραγική. Οι νεότεροι από τους Πόντιους έφτιαξαν διάφορα παραπήγματα και κτίρια καθώς και στέρνες για την ύδρευση. Καθώς η Μακρόνησος δεν είχε πόσιμο νερό, ένα σαπιοκάραβο μετέφερε στο νησί γλυφό νερό σε αραιά χρονικά διαστήματα. Αμέσως μετά την αποβίβαση των Ποντίων στο νησί τους παραλάμβαναν νοσοκόμες και στη συνέχεια τους κούρευαν. Συχνά το κόψιμο των μαλλιών γινόταν με αλογομηχανή (!), κάτι που προκαλούσε αφόρητους πόνους σε άντρες και, κυρίως, σε γυναίκες. Μετά, τους έβαζαν σε λουτρά και έκαναν ζεστό μπάνιο και στην συνέχεια γινόταν η εγκατάστασή τους σε παραπήγματα και παράγκες. Οι συνθήκες διαβίωσης τους ήταν άθλιες. Το φαγητό λίγο και κακής ποιότητας. Συχνά το….. μενού περιείχε και ρέγκες (!) που έκαναν πιο έντονη την δίψα. Και τα υπόλοιπα τρόφιμα όμως ήταν άθλια. Χαλασμένα ζυμαρικά, σκουληκιασμένες ελιές και σάπια φρούτα, γράφει ο Ι.Σ. Παπαφλωράτος. Στο νησί υπήρχε και φρουρά από χωροφύλακες, οι οποίοι συχνά έκαναν τα στραβά μάτια σε μαυραγορίτες που πλησίαζαν τις απόκρημνες ακτές της Μακρονήσου και πουλούσαν ψωμί, η αξία του οποίου έφτασε στην εξωφρενική τιμή της μιας χρυσής λίρας το καρβέλι.
Ελάχιστοι Πόντιοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να πληρώσουν αυτό το ποσό, κι αυτό όμως για μικρό χρονικό διάστημα. Πολλοί βούταγαν στη θάλασσα και μερικοί πνίγονταν. Ανάλογες “καραντίνες” υπήρχαν εκτός από τη Μακρόνησο, στον Άγιο Γεώργιο στον Πειραιά, στο Καραμπουρνού της Θεσσαλονίκης, στην Πάτρα, στην Κόρινθο, στην Πρέβεζα, στην Χαλκίδα και αλλού.
Μια σημαντική πληροφορία που δίνει στο βιβλίο του ο Δρ. Ιωάννης Παπαφλωράτος, είναι ότι οι πρώτοι Πόντιοι πρόσφυγες έφτασαν στην Ελλάδα το 1894 και όχι στα τέλη της δεκαετίας του 1910, όπως πιστεύουν οι περισσότεροι.
Οι Πόντιοι στην ΕΣΣΔ και οι διώξεις από το σταλινικό καθεστώς.
Εκτός όμως από τους Πόντιους που ήρθαν στην Ελλάδα, υπήρχαν πολλοί που εγκαταστάθηκαν μετά το 1923 στη Ρωσία. Όπως έχουμε γράψει, ο Λένιν ήταν χρηματοδότης και προμηθευτής του Κεμάλ στον αγώνα εναντίον των Ελλήνων (άρθρο της 9/4/2017). Οι σχέσεις Αθήνας – Μόσχας , άρχισαν να ομαλοποιούνται από το 1926 με την υπογραφή ενός εμπορικού συμφώνου. Ωστόσο, με την επικράτηση των μπολσεβίκων οι Πόντιοι που ζούσαν στη σοβιετική επικράτεια, αντιμετωπίζονταν σαν αντεπαναστατικά στοιχεία. Κι αν μέχρι το 1930 η κατάσταση ήταν ανεκτή, από τον Ιούνιο εκείνου του έτους τα πράγματα άρχισαν να δυσκολεύουν, καθώς απαγορεύτηκε κάθε δημόσια θρησκευτική εκδήλωση. Σταδιακά τα μέτρα πήραν τη μορφή ανοικτού διωγμού, αφού απαγορεύτηκε “κάθε ελληνική πολιτισμική δραστηριότητα και κάθε θρησκευτική ελευθερία, αν και δεν υπήρχε επίσημη απαγόρευση έκφρασης του θρησκευτικού συναισθήματος από το Σύνταγμα της ΕΣΣΔ”, γράφει ο Γ. Κούζας. Η ελληνική αντίδραση ήταν μάλλον ανύπαρκτη. Μόλις στις 16 Αυγούστου 1933 ο Έλληνας πρέσβης στη Μόσχα Σ. Πολυχρονιάδης διαμαρτυρήθηκε στις σοβιετικές Αρχές.
Στις 27 Δεκεμβρίου 1932, καθιερώθηκε για όλους τους Σοβιετικούς πολίτες, και για τους ελληνικής καταγωγής φυσικά, το “εσωτερικό διαβατήριο”. Έμοιαζε με τα γνωστά διαβατήρια, είχε όλα τα στοιχεία του κατόχου του και την διεύθυνση κατοικίας του. Ήταν απαραίτητο ακόμα και για μια απλή βόλτα. Ο κάτοχος του πήγαινε στο Αστυνομικό τμήμα της περιοχής του και έκανε μια αίτηση στην οποία θα ανέφερε τον σκοπό της απομάκρυνσης του, την ακριβή διεύθυνση παραμονής του και τον τόπο κατοικίας του. Αν η αίτησή του γινόταν δεκτή, θα πήγαινε όπου αναγραφόταν στο “εσωτερικό διαβατήριο”. Να ρωτήσουμε εδώ τους οπαδούς και ψηφοφόρους του Κ.Κ.Ε, τους οποίους και σεβόμαστε απόλυτα, αν και πολλές φορές μας έχουν γράψει…δηλητηριώδη σχόλια. Πώς τους φαίνεται το συγκεκριμένο μέτρο; Θα ήθελαν να εφαρμοστεί και στην Ελλάδα; Γιατί κάποιες κομμουνιστικές θεωρίες είναι ιδιαίτερα ελκυστικές. Στην πράξη όμως, τι γίνεται;
Δυστυχώς, τα μέτρα εναντίον των Ελλήνων δεν σταμάτησαν εκεί. Η 15η Δεκεμβρίου 1937 είναι μια μέρα “καμπής” καθώς η λέξη, ο “όρος” Έλληνας, μετατράπηκε σε κατηγορία. Σύμφωνα μ΄ αυτή την αντίληψη η εθνοτική καταγωγή ταυτιζόταν με πολιτικό αδίκημα και καθιερωνόταν η συλλογική ευθύνη λόγω της ένταξης σε μια εθνοτική ομάδα. Οι διώξεις αφορούσαν όλους άρρενες Έλληνες. Συνελήφθη ολόκληρη η ελληνική ηγετική ομάδα που ήταν πιστά μέλη του Κ.Κ.Ε, όλοι οι ντόπιοι Έλληνες, αλλά και κομμουνιστές από την Ελλάδα που είχαν καταφύγει στην ΕΣΣΔ από τη Ελλάδα για να αποφύγουν τις διώξεις που ξεκίνησαν με το Ιδιώνυμο (1929) και εντάθηκαν στην περίοδο της δικτατορίας Μεταξά (1936-1941). Τότε συνελήφθησαν περισσότεροι από 15.000 πολίτες ελληνικής καταγωγής. Επίσης, το φθινόπωρο του 1937 και τα εθνικά σχολεία θεωρούνταν “επιβλαβή” για τους Σοβιετικούς.
Έτσι περίπου 250 ελληνικά σχολεία στον Καύκασο, στην Κριμαία , στο Κρασνοντάρ (νότια Ρωσία) και στην Αζοφική (Μαριάπολη – Ντονιέσκ), έκλεισαν τότε. Επίσης στο Ντονιέτσκ 3.140 Έλληνες δολοφονήθηκαν χωρίς δίκη!
Η Γενική Διοίκηση έβαζε ορισμένους στόχους και οι τοπικές Αρχές, όφειλαν να τους υλοποιήσουν. Έτσι συνέτασσαν καταλόγους υποψηφίων για εκτέλεση σε…άλμπουμ. Και οι αποφάσεις εκτέλεσης ονομάστηκαν “αλμπόμικες”. Η αχαριστία του σοβιετικού καθεστώτος, φαίνεται και από το γεγονός ότι ανάμεσα στους Έλληνες που εκτελέστηκαν χωρίς λόγο ήταν και ο Κονσταντίν Τσελπάν (Konstantin Fyodorovich Chelpan), ο άνθρωπος που σχεδίασε τον κινητήρα του περίφημου άρματος Τ-34 και ο οποίος λίγο πριν είχε τιμηθεί με το βραβείο “Λένιν”. Περίπου 10.000 Πόντιοι, ηλικιωμένοι κυρίως, απελάθηκαν στην Ελλάδα το 1938-1939. Οι διωγμοί συνεχίστηκαν και το 1944, με την εκδίωξη των Ποντίων της Κριμαίας. Οι περισσότεροι από αυτούς μεταφέρθηκαν στο Ουζμπεκιστάν. Πολλοί πέθαναν στη διάρκεια της διαδρομής. Με το νέο διάταγμα του Στάλιν ( 17/5/1949) όλοι οι Έλληνες που έμεναν στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, στη Γεωργία και στο Αζερμπαϊτζαν, έπρεπε να εκτοπιστούν αιώνια (!) (αυτή είναι η διατύπωση στα ρωσικά) στο Νότιο Καζακστάν και στην Ντζαμπούλ του Καζακστάν με επίβλεψη των οργάνων του Υπουργείου Εσωτερικών. Ένας από αυτούς που ανέλαβαν την αποστολή, ήταν και ο διαβόητος Μπέρια…
Την νύχτα της 13ης προς 14ης Ιουνίου 1949, χιλιάδες Πόντιοι μετακινήθηκαν από τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας προς τις αφιλόξενες περιοχές του Καζακστάν. Πολλοί δεν άντεξαν τις κακουχίες και πέθαναν. Σκοπός του σταλινικού καθεστώτος ήταν η απομάκρυνση και αποξένωση των Ελλήνων του Πόντου από τις πατρογονικές τους εστίες .
Η ελληνική αντίδραση – Η κατάσταση μετά τον θάνατο του Στάλιν (1953)
Η αιώνια κατάρα που δέρνει ανελέητα μέχρι σήμερα την Ελλάδα, ο διχασμός, ήταν από τους βασικούς λόγους που η χώρα μας δεν αντέδρασε στις διώξεις των Ελλήνων του Πόντου ως το 1949. Αυτό έγινε για πρώτη φορά το 1949. Ο επικεφαλής της σοβιετικής αντιπροσωπείας στον Ο.Η.Ε. Andrew Yanaryevich Vyshinsky έκανε λόγο για “ιδεολογική τρομοκρατία” στην Ελλάδα και συνεχείς εκτελέσεις κομμουνιστών. Όμως ο εκπρόσωπος της Ελλάδας στον Ο.Η.Ε Παναγιώτης Πιπινέλης ήταν αποστομωτικός:
“Θα πρέπει να μας πείτε, δια τους διωγμούς των 100.000 Ελληνοποντίων οι οποίοι ζουν σήμερα υπό συνθήκες ισοδυναμούσες με την προς θάνατου καταδίκην, αλλά και δια τους 17.000 Έλληνες του Καυκάσου, της ιδιαιτέρας σας πατρίδας κύριε Βισίνσκι, που στείλατε από τας αρχάς του 1949 εξορία στη Σιβηρία, υπό άθλιες συνθήκες. Τι έχουν γίνει; Πολλαί οικογένειαι Ελληνοποντίων διαμελίσθησαν με την εκτόπισίν των εις διάφορα μέρη, άλλοι αποδεκατίσθησαν κατά την διαδρομήν προς τους τόπους εξορίας πεζοπορούντες επί ημέρας, εβδομάδας και μήνας, ως επί τον πλείστον και υπό αντίξοες συνθήκες, χιλιάδες πέθαναν από τας κακουχίας”.
Μετά τον θάνατο του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953, οι διωγμοί έπαψαν και επιτράπηκε στους Πόντιους να επιστρέψουν στους τόπους καταγωγής τους. Αυτό έγινε σε μικρό βαθμό. Πάντως ακόμα και σήμερα στο Καζακστάν ζουν αρκετοί Πόντιοι. Τη δεκαετία του ΄50 κάποιοι ήρθαν στην Ελλάδα παρά την ουσιαστική άρνηση της κυβέρνησης Καραμανλή να τους δεχτεί για διάφορους λόγους (π.χ. ανασύσταση του αντάρτικου στρατού).
Στο Κρασνοντάρ της Ρωσίας, υπάρχει μνημείο με τα ονόματα 6.000 Ελλήνων που έχασαν τη ζωή τους κατά τις σταλινικές διώξεις. Όμως τα θύματα ,ήταν πολύ περισσότερα.
Πολύ σημαντικό, είναι το ότι 800.000 – 3.500.000 μιλούν την ελληνική γλώσσα στην περιοχή του Πόντου σήμερα. Ανάμεσα ελληνικά χωριά γύρω από την Τραπεζούντα, το Κατωχώρι ενώ και στις περιοχές Τόνιας, Σουρμένων, Ματσούκας και Μπαϊπούρτης. Με αυτούς θα ασχοληθούμε σε μελλοντικό μας άρθρο.
Ευχαριστούμε θερμά τον Δρα. Ιωάννη Παπαφλωράτο που μας έδωσε την άδεια να χρησιμοποιήσουμε στοιχεία από το βιβλίο του «Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΛΕΙΜΩΝ , 2021.
