του Θανάση Μουσόπουλου
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
Το 2021 γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Δεν πρόκειται για ένα γεγονός μονοσήμαντο – εννοώ η Επανάσταση. Συνεπώς και η προσέγγισή του δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη. Όποιος / όποια το προσεγγίζει μονόπλευρα δεν προσφέρει καθόλου καλή υπηρεσία στον κάθε Έλληνα και στην κάθε Ελληνίδα όπου γης.
Με τα δημοσιεύματά μου αυτά θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε την ιστορία της περιόδου με αγάπη και αγνότητα. Μας βοηθούν παλιότεροι και νεότεροι ιστορικοί, που προσεγγίζουν την ιστορία με τη δική τους οπτική.
*
Τον Μάρτιο του 1981 το Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών οργάνωσε τριήμερο συμπόσιο με τη συμμετοχή ελλήνων και ξένων επιστημόνων και ερευνητών. Μετά τις εισηγήσεις ακολουθούσε πλούσιος διάλογος. Τα Πρακτικά του Συμποσίου δημοσιεύθηκαν στις εκδόσεις της Σύγχρονης Εποχής, με τίτλο «Η Επανάσταση του Εικοσιένα», σελ. 356.
Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον corpus εργασιών, που δεν είναι όλες ιδωμένες από τη μαρξιστική σκοπιά, πράγμα που φαίνεται και στον πλούσιο διάλογο που ακολούθησε την κάθε εισήγηση. Θα παρουσιάσω κάποια αποσπάσματα από τις εργασίες, οι οποίες νομίζω ότι συμβάλλουν στο διάλογο που είναι απαραίτητος με την ευκαιρία των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 που τιμούμε στο τρέχον έτος. Οι περισσότεροι από τους εισηγητές είναι ιστορικοί.
Όπως τόνισε στο άνοιγμα των εργασιών ο Σταύρος Ζορμπαλάς «Η Επανάσταση του 1821 […] μια περίοδος που χρειάζεται συλλογικές προσπάθειες για τη σωστή, την επιστημονική τους διερεύνηση».
Να σημειώσω ότι παραθέτω αυτολεξεί αποσπάσματα των εισηγήσεων, ενώ μέσα σε αγκύλες παραθέτω δικά μου σχόλια ή περιλήψεις.
1. Προϋποθέσεις και κίνητρα της Επανάστασης του 1821,
του Πέτρου Ρούσου (1908 – 1992)
Το σπουδαιότερο τρωτό της επίσημης ιστορίας στηριγμένης στην ιδεαλιστική μέθοδο είναι πως έκρυψε από το λαό την ευθύνη των κυρίαρχων τάξεων στο θέμα της πολιτικής της εξάρτησης του τόπου από τους ξένους τραπεζίτες και τα κράτη τους, πολιτικής που αποδέχτηκαν και υιοθέτησαν μέσα στην 160-ετία που πέρασε.
Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 είναι λοιπόν, εθνικοαπελευθερωτική. Αυτός ο στόχος της προετοιμάστηκε απ’ όλη την ανάπτυξη του υπόδουλου ελληνισμού, από πολύχρονους αγώνες των κλεφτών της στεριάς και του πέλαγου, των τεχνιτών και της αγροτιάς που είναι η κύρια κινητήρια δύναμη της επανάστασης.
2. Τα βαλκανικά εθνικά κινήματα και η πολιτική των ευρωπαϊκών δυνάμεων, του βουλγάρου Νικολάι Τοντόροφ 1921–2003)
Οι βαλκανικοί λαοί, έχοντας χάσει την εθνική και πολιτική τους ανεξαρτησία, σε συνθήκες ξένης καταπίεσης, εξαπολύουν το μακρόχρονο αγώνα τους για επιβίωση και παλεύουν για την ανάκτηση της ελευθερίας τους, για το δικαίωμα ν’ αναπτυχθούν αυτόνομα. [Στα όρια της Βαλκανικής οι ίδιοι οι λαοί οργανώνουν επαναστατική δράση]
Αυτή η καινούρια σελίδα στην ιστορία των βαλκανικών κινημάτων αρχίζει με τις εξεγέρσεις στη Σερβία και στην Ελλάδα στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα […] Ένα στοιχείο ποιοτικά νέο εμφανίζεται επίσης: οι εξεγέρσεις αυτές γίνονται μια σοβαρή εκδήλωση της βαλκανικής αλληλεγγύης στον αγώνα για την απελευθέρωση. Η Φιλική Εταιρεία καλύπτει με το δίκτυό της ολόκληρη τη χερσόνησο […] Τέτοιο είναι το σχέδιο του Ρήγα Βελεστινλή για το σχηματισμό ενός ομοσπονδιακού κράτους στα Βαλκάνια από λαούς ελεύθερους και ίσους σε δικαιώματα.
[Οι βαλκανικοί λαοί με τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες τους κινητοποιούν ολόκληρη την Ευρώπη. Στην ελληνική επανάσταση πήραν μέρος πολλοί βαλκάνιοι].
3. Ο Ελληνικός κόσμος στα πρόθυρα της Επανάστασης,
του Κωστή Μοσκώφ (1939 – 1998)
[Σε δύο τομείς, στο πεδίο της Οικονομίας και στο πεδίο της Ιδεολογίας, αναφέρεται ο εισηγητής].
Ο χώρος αποτελεί στοιχείο του χρόνου –της ιστορίας, κινείται μέσα της με τη δική του βέβαια αργόσυρτη ταχύτητα. Ο ελλαδικός χώρος όπως υπάρχει την εποχή της Επανάστασης του 1821 είναι προϊόν των ανακατατάξεων της ελληνικής κοινωνίας που πηγάζουν από την μεγάλη αυτή φεουδαρχική αντεπίθεση που αποτελεί τη βαθύτερη έκφραση της οθωμανικής κατάκτησης. Η Ελλάδα από το 1500 και ως τα μέσα ακόμα του περασμένου αιώνα δεν έχει επίκεντρο τα παράλια, τη θάλασσά της, αλλά τον άλλο πόλο της διαλεκτικής του χώρου της, το βουνό.
Το 70% της παραγωγής αυτής πραγματοποιείται στα ορεινά, εδώ έχει καταφύγει το 70% του πληθυσμού της χώρας.
[Υπάρχουν πολλοί ελλαδικοί κόσμοι, του βουνού, των νησιών, του εμπορευματικού φεουδαρχικού κόσμου της δυτικής Ελλάδας και των μεγάλων κάμπων του κέντρο και του βορρά. Επιπλέον υπάρχει ο ελληνικός κόσμος της Διασποράς. Σημαντικός ο ρόλος των παροικιών].
Ο λαϊκός άνθρωπος θα υποστεί γρήγορα τις νεωτερικές διεργασίες που επιταχύνει η γαλλική επανάσταση […] Στα βιοτεχνικά κέντρα η εξέλιξη θα είναι πιο γρήγορη – η λαϊκή ιδεολογία απελευθερωμένη από τον χριστιανικό και τον οθωμανικό φεουδαλισμό έχει συντρίψει νωρίς τη συντηρητική διατύπωση στην ιδεολογία της – είναι ήδη μια ιδεολογία ανθρωποκεντρική, της Πράξης.
Η ελληνική αστική τάξη που τελικά ηγεμόνευσε στην εποχή δεν ήταν αυτή η ριζοσπαστική αστική τάξη του βιοτεχνικού κόσμου και των ανατολικών του παροικιών, δεν ήταν ο κόσμος της γιακοβίνικης Φιλικής. Αντίθετα ήταν ο άλλος πόλος, της αστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα, ο συμβιβασμένος τόσο στην κοινωνική βάση του όσο και στο εποικοδόμημά του μικτός μεταπρατικός κόσμος συνέταιρος της αναπτυγμένης Ευρώπης […] Οι Φιλικοί – αυτοί οι μόνοι έλληνες γιακοβίνοι – θα υποταχθούν γρήγορα στον ανάπηρο αστισμό του μεταπρατικού κόσμου που θα κυριαρχήσει.
(ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ, ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΚΑΙ ΤΕΛΟΣ)
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2021
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΑ 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ 1821
«Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ» – ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΜΕ (1981)
του Θανάση Μουσόπουλου
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ (τέλος)
[Τον Μάρτιο του 1981 το Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών οργάνωσε τριήμερο συμπόσιο με τη συμμετοχή ελλήνων και ξένων επιστημόνων και ερευνητών. Μετά τις εισηγήσεις ακολουθούσε πλούσιος διάλογος. Τα Πρακτικά του Συμποσίου δημοσιεύθηκαν στις εκδόσεις της Σύγχρονης Εποχής, με τίτλο «Η Επανάσταση του Εικοσιένα», σελ. 356. Συνεχίζουμε και ολοκληρώνουμε. Να σημειώσω ότι παραθέτω αυτολεξεί αποσπάσματα των εισηγήσεων, ενώ μέσα σε αγκύλες παραθέτω δικά μου σχόλια ή περιλήψεις].
4. Προσπάθεια δημιουργίας δυτικού τύπου κράτους στην
Επανάσταση και κοινωνικοπολιτικές συγκρούσεις,
του Π. – Νικηφόρου Διαμαντούρου (1942 – )
Το βασικό χαρακτηριστικό της νεοελληνικής κοινωνίας το 19ο αιώνα είναι η μαζική αγροτική της διάσταση και η έντονη προκαπιταλιστική της δομή. [Με το ξέσπασμα του αγώνα του 1821 έχομε τον ερχομό μέσα στους πρώτους μήνες του 1821 μιας ομάδας ελλήνων νεαρών φοιτητών ή αποφοίτων από τη Δύση. Ήταν εκσυγχρονιστές που είχαν στο μυαλό τους τα εξής πράγματα: να οργανώσουν ένα συγκεντρωτικό συνταγματικό κράτος, κράτος δικαίου, κοσμικό κράτος (με διαφοροποίηση κράτους – εκκλησίας), με τακτικό στρατό, ελευθεροτυπία και φωτισμένο εκπαιδευτικό σύστημα. Τότε εισάγεται η αλληλοδιδακτική μέθοδος […] Οι συνισταμένες αυτές επιφέρουν μια σειρά κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων].
Οι παραδοσιακές ελίτ βλέπουν ότι διακυβεύεται άμεσα και έντονα η δικιά τους κοινωνική και πολιτική δύναμη στο χώρο τον ελληνικό.
[Ο συγγραφέας εξετάζει τις προτάσεις των εκσυγχρονιστών και τις αντίστοιχες αντιδράσεις των ελίτ. Και καταλήγει:]
Το τίμημα αυτής της σύγκρουσης, των παραδοσιακών κοινωνικών ελίτ της Ελλάδας με τους Έλληνες εκσυγχρονιστές που επιχειρούν να εισαγάγουν ένα δυτικού τύπου κράτος στην Ελλάδα είναι μακροπρόθεσμο και σημαντικότατο.
5. Ο διωγμός των αγωνιστών του ’21,
του Ηλία Παπαστεργιόπουλου (1916-1985)
Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 παρατηρήθηκε κι εδώ, το όχι σπάνιο, σε αντίστοιχες περιστάσεις, φαινόμενο του κατατρεγμού από τις, σε κάθε εποχή, ολιγαρχικές δυνάμεις των μεγάλων στρατιωτικών ηγετών, που ήταν άλλωστε και οι συντελεστές των μεγάλων επιτυχιών των ελληνικών όπλων. Το ότι οι τρεις μεγάλοι πολέμαρχοι του ’21, ο Αντρούτσος, ο Καραϊσκάκης και ο Κολοκοτρώνης υπέφεραν τον πιο άγριο διωγμό, ακόμη και τη δολοφονία του πρώτου, από τη φατρία των ολιγαρχικών έχει την εξήγησή του: ο διωγμός τους ήταν μια από τις εκδηλώσεις της σκληρής εσωτερικής ταξικής πάλης ανάμεσα στις δύο παρατάξεις όπως διαμορφώθηκαν αμέσως μετά την έναρξη του αγώνα της ανεξαρτησίας.
Αποχτώντας δύναμη κι επιρροή οι λαϊκοί αγωνιστές έχαναν αντίστοιχα την εξουσία τους οι κοτσαμπάτσηδες. Γι’ αυτό κι αμέσως μετά τις πρώτες νίκες άρχισαν να καταστρώνονται επιτελικά σχέδια για τη δολοφονία των λαϊκών αγωνιστών.
Ένας αξιόλογος στρατός ενωμένος κάτω από την αρχηγία του Ανδρούτσου ή του Κολοκοτρώνη ήταν ένα άθροισμα πολύ επικίνδυνο για τους κοτσαμπάσηδες. Και τον σαμπόταραν.
Η επίθεση κατά των στρατιωτικών αρχηγών οφειλόταν στο γεγονός ότι αυτοί ήταν πόλοι γύρω από τους οποίους είχαν συσπειρωθεί οι λαϊκές δυνάμεις, οι αγρότες και οι πολεμιστές που αποτελούσαν όχι απλά την πλειοψηφία, αλλά σχεδόν την ολότητα του πληθυσμού.
6. Η έκβαση της Επανάστασης και η επίδρασή της στις μετεπαναστατικές εξελίξεις, του Δημήτρη Λάππα
[Ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας του 1821 έχει σημασία όχι μόνο για το νέο ελληνισμό, αλλά :] Αποκτά σημασία ευρύτερη και θα είναι, σε σημαντικό βαθμό, καθοριστικός για τη συνοχή και περαιτέρω ύπαρξη της Ιερής Συμμαχίας.
Στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821 αντιπροσωπεύτηκαν, άσχετα με το βαθμό της συνειδητής ή αυτόβουλα επιλεγμένης συμμετοχής τους, όλα σχεδόν τα κοινωνικά στρώματα. Η απελευθέρωση, ο σκοπός και η κοινωνική αλλαγή δεν συνέπιπτε σε κάθε τάξη].
[Οι Άγγλοι, με τον τρόπο με τον οποίο ενεργούσαν, θα είχαν: ] Τη δυνατότητα για έλεγχο διάρκειας στο υπό δημιουργία ελληνικό κράτος.
Το κράτος που προέκυψε μετά την επανάσταση, ήταν κράτος με υποθηκευμένες τις δυνατότητες για γοργή εξέλιξη […] Οι κυριότερες επιπτώσεις που είχε η συγκεκριμένη έκβαση του ελληνικού αγώνα αναφέρονται στον οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό τομέα, καθώς και στο πολιτιστικό εποικοδόμημα.
[Ο εισηγητής εξετάζει όλους αυτούς τους τομείς].
Ο ασφυχτικός εναγκαλισμός της ‘προστασίας’ ήταν ίσως η βασικότερη από τις αιτίες της κοινωνικής στασιμότητας του ελληνικού χώρου.
Η πνευματική, καλλιτεχνική, επιστημονική στασιμότητα ήταν απόρροια της γενικότερης αοριστίας και σύγχυσης, που χαρακτηρίζουν τις πρώτες δεκαετίες του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.
Παρ’ όλες όμως τις δυσμενείς συνθήκες ο ελληνικός λαός δεν έπαψε να παλεύει στα μετεπαναστατικά χρόνια.
7. Ο ρόλος του Καποδίστρια στην Ελλάδα,
του ρώσου Γκρίγκορι Λ. Αρς (1925-2017)
Οι πολιτικές απόψεις του Καποδίστρια μπορούν να χαρακτηριστούν σαν αριστοκρατικός φιλελευθερισμός […] Σαν την πιο καλή πολιτική μορφή θεωρούσε τη συνταγματική μοναρχία.
Το πρόγραμμα του Καποδίστρια και άλλων μετριοπαθών ελλήνων παραγόντων αντανακλούσε την πολιτική σκέψη ενός μέρους των εύπορων στρωμάτων της ελληνικής κοινωνίας, που είχαν ταχθεί υπέρ της κατάλυσης της οθωμανικής κυριαρχίας, όμως φοβούνταν τις επαναστατικές ενέργειες των λαϊκών μαζών.
[Ήθελαν να μορφωθεί ο λαός προηγουμένως. Ο Καποδίστριας συνέβαλε στην ίδρυση σχολείων και στην εθνικοδιαφωτιστική δράση […] Ο Καποδίστριας επίσης απέβλεπε στη βελτίωση της οικονομικής κατάστασης, στην τήρηση της εσωτερικής τάξης και στον πετυχημένο τερματισμό του αγώνα για την ανεξαρτησία].
Αυτές οι προσπάθειες διακόπηκαν από τη δολοφονία του κυβερνήτη.
Ο Καποδίστριας απείχε πάρα πολύ από τα δημοκρατικά ιδανικά της ελληνικής επανάστασης. Ο Καποδίστριας ήταν πιο διορατικός από τους τότε εκπροσώπους [της μεγάλης] αστικής τάξης.
[Αργότερα, μετά το 1843, αναγνωρίζεται ότι επί των ημερών του άρχισε η βελτίωση της ζωής των γεωργών, ποιμένων, εμπόρων, τεχνιτών, ναυτών και υπαλλήλων, όπως γράφει εφημερίδα της Πάτρας. Η Εθνοσυνέλευση τότε ομόφωνα αποφάσισε σε όλη τη χώρα να στηθούν ανδριάντες του Καποδίστρια].
*
Από το σύνολο των εισηγήσεων του σημαντικού αυτού τόμου επιλέξαμε επτά κείμενα που αγκαλιάζουν πολλές πλευρές της Επανάστασης του 1821 και των καταστάσεων που ακολούθησαν.
Όλες οι πλευρές και απόψεις μας βοηθούν στην «ανάγνωση» ή στο «ξαναδιάβασμα» του ελληνικού θαύματος…
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2021
