Του Σταύρου Δ. Κιοτσέκογλου*
Για τον πρώιμο ανθρώπινο πολιτισμό ο ήλιος ήταν μια άπιαστη, μακρινή δύναμη, που οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να ελέγξουν, ιδιαίτερα ικανή να αλλάξει τον κόσμο. Ήταν το αστέρι της ημέρας, που πάντα εντυπωσίαζε τους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, γιατί νικούσε το σκοτάδι και το ψύχος, έδινε ζωή, ευνοούσε την καλλιέργεια που τους παρείχε τροφή. Σηματοδοτούσε τις εποχές με την εναλλασσόμενη πορεία του και επομένως συνδέθηκε με έναν ισχυρό συμβολισμό σε όλες τις μορφές πολιτισμού, γι’ αυτό οι άνθρωποι τον συμπεριέλαβαν στους πολιτισμούς τους αφιερώνοντας στον Ήλιο λατρευτικές πρακτικές, καθιστώντας τον ηγέτη του ουρανού.
Αρχαιολογικές ανακαλύψεις έχουν φέρει στο φως μνημεία που φαίνεται να ευθυγραμμίζονται με ουράνια σώματα, ενισχύοντας την άποψη ότι ο ήλιος αποτελούσε κεντρικό στοιχείο στην ανθρώπινη πίστη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι Μεγάλιθοι του Stonehenge (Στόουνχεϊτζ) στη Μεγάλη Βρετανία, που δείχνουν ευθυγραμμισμένοι με το σημείο που εμφανίζεταιο ήλιος στον ορίζοντα κατά το θερινό και χειμερινό ηλιοστάσιο, στην κορύφωσητων εποχών.Ήταν ένας προϊστορικός μεγαλιθικός ναός του ήλιου, ένα είδος ιερού ασύλου και παρατηρητηρίου (Εικ.1 ).
Εικ. 1. Στόουνχεϊτζ. Ανατολή καλοκαιρινού ηλιοστασίου http://aegeanastronomy.com/aegeanastronomy/wp-content/uploads/2013/03/sol05-Small.jpg (16/5/2019)
Τα μεγαλιθικά μνημεία δεν ήταν απλά και μόνο ναοί προϊστορικών θεοτήτων αλλά επίσης αστρονομικά παρατηρητήρια που χρησιμοποιούνταν για τη μελέτη του ουρανού, για τις προβλέψεις και για τη δημιουργία ημερολογίου. Σχεδιάστηκαν κατά πάσα πιθανότητα από σαμάνους-ιερείς, που είχαν βαθιά γνώση της αστρονομίας, των μαθηματικών και της γεωμετρίας και την χρησιμοποιούσαν ως πηγή δύναμης κατευθύνοντας τις κοινότητες για την σπορά και την συγκομιδή.
Ένα άλλο γνωστό ιερό του Ήλιου και ηλιακό παρατηρητήριο βρίσκεται στην Σαρμιζεγετούσα της Ρουμανίας, κατασκευασμένο από ανδεσιτικές (ηφαιστειακό πέτρωμα) πλάκες και βωμούς, είναι τόπος όπου λατρεύτηκε ο Ήλιος. Αποτελείται από τρεις ομόκεντρους κύκλους και ένα τόξο με την εστία (Hestias) στη μέση της αψίδας (Εικ. 2).Οι δύο μεγάλες πύλες προσανατολίζονται στις κατευθύνσεις των ηλιοστασίων, η Πύλη των Ανδρών αντιστοιχεί στο καλοκαιρινό ηλιοστάσιο (αστρολογικό σημάδι του Καρκίνου) και η Πύλη των Θεών αντιστοιχεί στο χειμερινό ηλιοστάσιο (σημάδι του Αιγόκερου).Το μνημείο χρησιμοποιήθηκε επίσης ως ημερολόγιο. Έχει πολλές ομοιότητες με το Stonehenge όπως το κυκλικό τους σχήμα, καθώς ο ιερός κύκλος χρησιμοποιείται για πολλά είδη μαγικών πρακτικών, αφού θεωρείται μια μορφή προστασίας του χώρου όπου πραγματοποιείται ένα τελετουργικό (Ionescu, Dumitrace 2012: 6).
Εικ.2.Το ιερό του Ήλιου στη Σαρμιζεγετούσα της Ρουμανίας (Ionescu,
Dumitrace 2012: 6)
Υπάρχουν πολλές μελέτες σχετικά με τη λατρεία του Ήλιου σε διαφορετικούς πολιτισμούς όπως της αρχαίας Αιγύπτιου, των Αζτέκων, της Ασίας, της Ελλάδας, καθώς και στις ευρωπαϊκές χώρες, σημειώνοντας εδώ το βιβλίο των Bhatnagar και Livingston (2005), που παρουσιάζει μια κριτική προσέγγιση για την ηλιακή λατρεία σε όλο τον κόσμο. Στην Ελλάδα δεν έχουν εντοπισθεί μέχρι σήμερα ηλιακά παρατηρητήρια, αν και υπάρχουν αρχαίες πηγές που αναφέρουν την ύπαρξή τους από την εποχή του Ομήρου (Οδ. 15,403-404), μέχρι και το 2ο μ.Χ. αιώνα, με την αναφορά του Παυσανία για ναό του ήλιου που συνδυάζεται με τη λατρεία της Δήμητρας (Παυσ.2, 34, 10).
Το ηλιακό παρατηρητήριο και ιερό του Ήλιου στην περιοχή Κλίσετζικ Πετρωτών του Νομού Ροδόπης
Kατά τη διάρκεια των χειμερινών μου εξορμήσεων στην περιοχή Κλίσετζικ Πετρωτών Ροδόπης το 2019, με την εθελοντική συμπαράσταση του συνοδοιπόρου φωτογράφου και ανεξάρτητου ερευνητή Alexander Henig στις ατέλειωτες οδοιπορίες μου στην ενδοχώρα της Μαρώνειας, εντοπίσαμε ένα από τα πιο σπουδαία προϊστορικά μνημεία του Μεγαλιθικού πολιτισμού της Θράκης. Πρόκειται για ένα πέτρινο κύκλο περιφέρειας 126 μ. και διαμέτρου 40 μ., κατασκευασμένο περιμετρικά ενός συμφυούς βραχώδους εξάρματος που φέρει τα αναμφισβήτητα σημάδια ενός ηλιακού παρατηρητηρίου στο οποίο τελούνταν διαβατήριες τελετουργίες και λατρευτικές πρακτικές (Εικ. 3).
Εικ. 3. Νότια άποψη του ηλιακού παρατηρητηρίου των Πετρωτών. Ο πέτρινος κύκλος και το βραχώδες έξαρμα με τους βωμούς.
Εικ. 4. Υπαίθριο Μεγαλιθικό ηλιακό παρατηρητήριο και ιερό του Ήλιου, που συνλατρεύεται με τη Μεγάλη Μητέρα Θεά ή Δήμητρα, στην περιοχή Κλίσετζικ Πετρωτών Ροδόπης. Σχέδιο Σταύρος Κιοτσέκογλου.
Το σχέδιο προανασκαφικής έρευνας που παραθέτω (Εικ. 4), θα πρέπει να επαναπροσδιοριστεί μετά την αρχαιολογική ανασκαφή από την Εφορία Αρχαιοτήτων Ροδόπης, η οποία θα ενημερωθεί για την εν λόγω τοποθεσία.
Ο κύκλος στο βορειοανατολικό τεταρτημόριο παρουσιάζει διαφοροποιήσεις. Αρχίζει με ένα τμήμα τόξου 5 μ., που οριοθετείται με μονούς λίθους, συνεχίζει με ένα τμήμα τόξου 12 μ. με διπλή σειρά λίθων που φτάνει μέχρι το νοτιοανατολικό τεταρτημόριο (Εικ.5). Αυτό αρχίζει με επτά μεγάλους λίθους μισού τόνου, που καταλαμβάνουν τόξο 7,20 μ., συνεχίζοντας το νοτιοανατολικό τεταρτημόριο με μονή σειρά λίθων μέχρι το νότο, αν και σε κάποια σημεία παρατηρείται διπλή σειρά λίθων. Εναλλάξ μονή και διπλή σειρά λίθων παρατηρείται επίσης στο νοτιοδυτικό και βορειοδυτικό τεταρτημόριο του κύκλου. Πολύ πιθανόν ο αρχικός κύκλος να ήταν διπλός με τη μία σειρά των λίθων να καταστράφηκε από τη διέλευση των ζώων του κοντινού μαντριού, εγκατεστημένου στις σπηλαιώδεις λαξευμένες εσοχές του ασβεστολιθικού υψώματος.
Εικ. 5. Βορειοανατολικό τεταρτημόριο του ηλιακού
παρατηρητηρίου με τον άξονα που δείχνει την ανατολή του καλοκαιρινού ηλιοστασίου
Όπως γίνεται αντιληπτό, πρόκειται για ένα ηλιακό παρατηρητήριο και επομένως ένα υπαίθριο μεγαλιθικό ιερό του Ήλιου, στο οποίο συνλατρεύεται η Μεγάλη Μητέρα Θεά ή Δήμητρα.
Ένα πολύ σπουδαίο επιφανειακό εύρημα εντοπίσαμε πενήντα περίπου μέτρα νότια του ηλιακού παρατηρητηρίου. Πρόκειται για μία αμφιπρόσωπη φυλλόσχημη αιχμή που τεκμηριώνει την πρωιμότερη ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή που χρονολογείται κατά τη Μέση Παλαιολιθική.
Ο τύπος των αμφιπρόσωπων φυλλόσχημων αιχμών στη θέση ανήκουν σε ένα προχωρημένο στάδιο αυτής της μακράς περιόδου, χρονολογούμενο πιθανότατα μεταξύ 100.000 και 45/40.000 Χρόνια πριν (Fotiadis 2016: 1-11).
Μια άλλη μέθοδος που αναπτύχθηκε από τον Lockyer (Lockyer, 1907) χρησιμοποιείται για τον προσδιορισμό των χρονολογικών ορίων της χρήσης του αντικειμένου.Η μέθοδος συνίσταται στη μέτρηση της απόκλισης και του υψομέτρου (που απαιτείται για τον υπολογισμό του αζιμούθιου) που θα είχε ο ήλιος κατά την ανατολή που καθορίζεται από το σκόπευτρο του καλοκαιριού ή του χειμώνα(Εικ.4,5)(λαμβάνεται υπόψη το άνω άκρο του δίσκου) και η αναζήτηση ενός τέτοιου αζιμούθιου σε προϊστορικές εποχές. Έτσι, το μεγαλιθικό ιερό και ηλιακό παρατηρητήριο χρονολογείται σύμφωνα με αστρονομικά δεδομένα.Οι τιμές του αζιμούθιου που μετρώνται για το θερινό και χειμερινό σκόπευτρο (61° 10 6 και 122 ° 27 4) αντιστοιχούν με αυτές του 2200 π.Χ. Το σφάλμα του τόξου των 30 λεπτών είναι εντός του επιτρεπόμενου ορίου για οπτικές παρατηρήσεις (Kiotsekoglou, Maglova, Stoev 2020).
Eικ. 6. Nότιος βωμός-θρόνος του βραχώδους εξάρματος
Επάνω στο συμφυές έξαρμα υπάρχουν λαξευμένοι βωμοί-θρόνοι (Εικ. 6), προσανατολισμένοι σε ανατολική, νοτιοανατολική και νότια κατεύθυνση, καθώς και άλλες τελετουργικές λαξεύσεις, όπως μια τοξωτή κόγχη (Εικ. 3) νότια του συμφυούς βράχου με νοτιοαναντολικό προσανατολισμό, πιθανότατα για προσφορές προς την Μεγάλη Γήινη Μητέρα Θεά, Δήμητρα ή Κυβέλη που ενσαρκώνεται στον βράχο. Τα δύο λαξευμένα μάτια στους γύρω βράχους υπαινίσσονται την παρουσία της Θεάς, επιβεβαιώνοντας την κοσμογονική μεταφορά ενός ιερού γάμου της Μεγάλης Γήινης Μητέρας Θεάς, Δήμητρας ή Κυβέλης και του Θεού Ήλιου ως παρέδρου της Θεάς. Σ’ αυτούς τους βωμούς-θρόνους, οι Θράκες πίστευαν ότι η Μεγάλη Μητέρα Θεά καλωσόριζε την άνοδο του ηλιακού αρσενικού θεού που την γονιμοποιούσε. Ο φωτισμός του βωμού-θρόνου από το φως του ήλιου είναι ο αληθινός ιερός γάμος, ο έβδομος βαθμός του κοσμογονικού κύκλου που κατά τον Alexander Fol τεκμηριώνει τον θρακικό ορφισμό (Fol 1983). Αυτή η σχέση αντιπροσωπεύει τον πυρήνα της ορθής ορφικής πίστης και τεκμηριώνει ότι ο Θρακικός Ορφισμός είναι μια πίστη στην αθανασία της ενέργειας (Παυσ.9,30,9) και όχι μόνο μια τυφλή ελπίδα για ανθρώπινη αιωνιότητα (Κιοτσέκογλου 2020: 239).
Το ηλιακό ιερό, με το βραχώδες συμφυές έξαρμα που φέρει βωμούς-θρόνους, ήταν οργανωμένο με τις πανάρχαιες παραδοσιακές συνήθειες από το Θρακιώτη ιερέα-σαμάνο της περιοχής.Οι πιστοί ανέμεναν υπό τις οδηγίες του την κατάλληλη μέρα της ισημερίας ή του ηλιοστασίου για να γιορτάσουν Ήλιος-Θεός και Μεγάλη γήινη Μητέρα Θεά την ιερογαμική τους γονιμοποιό σχέση και τον εορτασμό της έναρξης ή του τέλους της συγκομιδής, με αιματηρές θυσίες και άλλες διαβατήριες τελετουργίες προς τον θεό Ήλιο και τη Μεγάλη γήινη Μητέρα Θεά ή Δήμητρα.Η ανωτέρω υπόθεση του συγγραφέα βασίζεται στον προσανατολισμό των βωμών-θρόνων στο ηλιακό παρατηρητήριο και στην ενσάρκωση της γήινης Μητέρας Θεάς στους γύρω βράχους. Τεκμηριώνεται όμως και από ιστορικές πηγές της ρωμαϊκής εποχής όπως του Παυσανία(2,34,10), που μας πληροφορεί ότι στην Ερμιόνη της Αργολίδας υπάρχει ναός του Ήλιου, ένας άλλος ναός των Χαρίτων και άλλος για τον Σάραπη και την Ίσιδα. Υπάρχουν και περίβολοι από μεγάλες αδούλευτες πέτρες, μέσα στις οποίες γίνονται μυστικές θρησκευτικές τελετές για τη Δήμητρα:«…καὶ Ηλίῳ ναὸς καί άλλος Χάρισιν, ο δέ Σαράπι διωκοδόμηται καί Ίσιδι: καί περίβολοι μεγάλων λίθων λογάδων εισίν, εντός δε αυτών ιερά δρώσιν απόρρητα Δήμητρι…». Η ανωτέρω αναφορά μας βοηθά να κατανοήσουμε και να αποκωδικοποιήσουμε τις λατρευτικές πρακτικές των αρχαίων Θρακών, του Θεού Ήλιου και της Μεγάλης γήινης Μάνας, οι οποίες δείχνουν πανομοιότυπες με αυτές των Ελλήνων που δεν άλλαξαν μέχρι την εποχή του Παυσανία, όπως ο ίδιος τις περιγράφει ανωτέρω.Η ίδια σχέση, Θεού Ήλιου και Μητέρας Θεάς, συνεχίστηκε, όπως επιβεβαιώνει μια επιγραφή στην εκκλησία του Ταξιάρχη (Ερμιόνη), στο προς την πόλη άκρο της χερσονήσου, όπου βρέθηκε κομμάτι κυκλικού βωμού με αφιέρωση στον Ήλιο που υποτίθεται πως έγινε ένα αιώνα μετά την επίσκεψη του Παυσανία. Ο εν λόγω βωμός είχε στηθεί κοντά σε ναό της Μητέρας των Θεών: «Ηελίω(ι) βασιλήι θεώ(ι) υπερείωνι βωμόν σηκός παρά Μητρός είσαι το αθανάτων» (Jameson 1959:115. Παπαχατζής 1976: σ.272, σημ.2).
Οι πολλές παραδόσεις των ειδωλολατρών, οι οποίες παρέμειναν και ενσωματώθηκαν στην αληθινή λατρεία των Χριστιανών, οδήγησαν την Εκκλησία σε συγκατάβαση, αναγνωρίζοντας τη δυσκολία που είχαν οι ειδωλολατρικοί πληθυσμοί να αποχωριστούν προηγούμενες μακροχρόνιες συνήθειες με τις οποίες ήταν εξοικειωμένοι, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τους Αναστενάρηδες. Η τέλεση της γιορτής των Αναστεναρίων την ημέρα του Αγ. Κωνσταντίνου και της Αγ. Ελένης, και ο χορός των εικόνων των δύο Αγίων, από τους μύστες τελεστές, ανταποκρίνεται στις προδιαγραφές του αρχετυπικού ιερογαμικού λατρευτικού ζευγαριού, δηλαδή μιας θηλυκής γονιμικής σεληνολατρικής Μεγάλης Μητέρας Θεάς στην οποία ανήκει και η Αγ. Ελένη, και μιας ηλιακής καθαγιασμένης ιστορικής μορφής, του λατρευόμενου ως Ήλιου-Θεού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου (Κιοτσέκογλου, Βαρβούνης 2020).
Έτσι, oι επτά πέτρες μισού τόνου ανατολικά του κύκλου, του ηλιακού παρατηρητηρίου στο Κλίσετζικ Πετρωτών, συμβολίζουν ένα εκλεπτυσμένο «πέτρινο ημερολόγιο», το οποίο δείχνει την ημερομηνία του χειμερινού ηλιοστασίου με την πρώτη πέτρα και με αρκετή ακρίβεια, ενώ η έναρξη του καλοκαιρινού ηλιοστασίου αρχίζει με τον διπλασιασμό των λίθων στο βορειοανατολικό τεταρτημόριο (Εικ. 4,5). Φαίνεται ότι στα Πετρωτά Ροδόπης οι Πελασγοί, πρόγονοι των Θρακών Κικόνων των ιστορικών χρόνων, συμμετείχαν σε λατρευτικές πρακτικές ηλιακής λατρείας στα τέλη της Πρώιμης Εποχής Χαλκού (2200 π.Χ), που συνεχίστηκαν κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων, τη βυζαντινή εποχή και εντοπίζονται μέχρι τις μέρες μας στα τελετουργικά των Αναστενάρηδων.
Το Μεγαλιθικό ιερό του Ήλιου και ηλιακό παρατηρητήριο του χωριού Μάνδρα του Νομού Ξάνθης
Περίπου 150 μέτρα από τον δρόμο που κατευθύνεται προς τα Άβδηρα, στο ύψος του χωριού Μάνδρα, εντοπίζεται χαμηλό βραχώδες έξαρμα που φέρει καμπυλόγραμμου σχήματος αυλάκωση προσανατολισμένη ανατολικά, με την υπερυψωμένη εσωτερική πλευρά της αυλάκωσης διαιρεμένη σε πέντε μέρη (Εικ. 7, 7α ).
Εικ. 7. Υπαίθριο ιερό του Ήλιου και ηλιακό παρατηρητήριο Μάνδρας, στο οποίο με οδήγησε ο εκ Κομοτηνής αρχαιογνώστης Απόστολος Τσακρίδης ή Ορφέας
Θρόνοι-βωμοί είναι λαξευμένοι στο βραχώδες έξαρμα με βορειοανατολικό, νοτιοδυτικό και νότιο προσανατολισμό (Εικ. 8).
Εικ.8. Θρόνος-βωμός με βορειοανατολικό προσανατολισμό
Εικ.8 α. Θρόνος-βωμός με νοτιοδυτικό προσανατολισμό
Η παρουσία μικρής λίμνης και προφανώς πηγής νερού, που προσεγγίζεται με λίθινα λαξευμένα σκαλοπάτια, συναινεί στην παρουσία ιερής τοποθεσίας και προφανώς λατρευτικών πρακτικών ηλιακής λατρείας. Ένας μεγάλος θρόνος-βωμός λαξευμένος πίσω από την καμπυλόγραμμη αυλάκωση (Εικ. 8), συμβολίζει τη γήινη Μεγάλη Μητέρα Θεά και την επαναλαμβανόμενη ιερογαμική της σχέση με τον Θεό Ήλιο που όπως προανέφερα συνλατρεύονται. Ως ηλιακό παρατηρητήριο διαφοροποιείται από αυτό των Πετρωτών, γιατί δεν οριοθετείται με κύκλο, έχει όμως ομοιότητες με το Μεγαλιθικό μνημείο του φυσικού πάρκου Rusenski Lom της βορειοανατολικής Βουλγαρίας (Eικ. 10), (Stoevetal. 2018. Kiotsekoglou, Maglova, Stoev 2020).
Το εν λόγω άρθρο θα δημοσιευτεί σε αρχαιοαστρονομικό περιοδικό της Δυτικής Ευρώπης και βασίζεται στις αρχαιοαστρομοικές μελέτες των συνεργατών καθηγητών Penka Maglova και Αlexey Stoev,του Ινστιτούτου Διαστημικής Έρευνας και Τεχνολογίας, της Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών του Τμήματος της Στάρα Ζαγόρα.
Eικ.10.Rusenski LomBουλγαρία Σχέδιο Maglova, Stoev
*Ο Σταύρος Δ. Κιοτσέκογλου είναι Δρ. Αρχαιολογίας, Μέλος ΕΤΕΠ του Εργαστηρίου Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, του Τμήματος Ιστορίας-Εθνολογίας του ΔΠΘ.
**Με το τέλος της πανδημίας, θα συγκληθεί Συνέδριο Αρχαιοαστρονομίας στο Νομό Ροδόπης ή Ξάνθης, όπου θα προσκληθούν, μαζί με τις Εφορίες Αρχαιοτήτων Ροδόπης και Ξάνθης, να συμμετέχουν Έλληνες και ξένοι επιστήμονες αρχαιοαστρονόμοι, αστροφυσικοί κλπ., που θα ερευνήσουν και θα προσεγγίσουν τα ηλιακά παρατηρητήρια ώστε να αντλήσουμε περισσότερες πληροφορίες για τον τρόπο σκέψης των Θρακών, της συμπεριφοράς και των εκδηλώσεων του πνευματικού, κοινωνικού και ηθικού τους βίου.
Bιβλιογραφία
Bhatnagar, Livingston 2005:A.Bhatnagar,W. Livingston, Fundamentals of Solar Astronomy, World Scientific Series in Astronomy and Astrophysics, Vol. 6
Ionescu, Dumitrace 2012: D. Ionescu- C. Dumitrace, The Sun Worship with the Romanians, Astronomical Institute of Romanian Academy,Vol. 22, No. 2, 2012, 155–166
Fol 1983:Α. Fol, InterpraetatioThraciaca, Journal of Indo-European Studies, Vol. 11, Numb. 3 & 4, 1983, 217-230
Fotiadis 2016: M. Fotiadis, Leaf-Points from Petrota (Greek Thrace) and the Palaeolithic Chronology of theVrachos Chert Quarry, British School At Athens 2016, 1-11
Jameson 1959: Μ.Η. Jameson, Hesperia1959, 115
Κιοτσέκογλου 2020: Σ. Δ. Κιοτσέκογλου, Μεγαλιθικά Μνημεία στην Αιγιακή Θράκη. Μια Ανθρωπολογική προσέγγιση, Βlagoevgrad (Διδακτορική διατριβή με τον καθ. V. Markov)
Kiotsekoglou, Maglova, Stoev 2020: S. D. Kiotsekoglou, P. Maglova, A.Stoev,
Prehistoric Solar Observatory From The Ancient Settlement of Petrota, Hellenic Republic, ed. D. Spasova, Third International Symposium Megalithic Monuments and Cult Practices 8th – 9th September 2020, Dedicated to the 60th Birthday of Prof. Dr. Sc. Vasil Markov
Kiotsekoglou, Varvounis 2020: S. D. Kiotsekoglou, M. G.Varvounis, Sun Worship, Fire Worship, and Fertility Ceremoniesin Thrace,ed. D. Spasova, Third International Symposium Megalithic Monuments and Cult Practices 8th – 9th September 2020, Dedicated to the 60th Birthday of Prof. Dr. Sc. Vasil Markov
Lockyer 1906: N. Lockyer, Stonehenge and Other British Stone Monuments Astronomically Considered,Macmillan and Co., Limited.
Παπαχατζής 1976: Ν. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγηση, Κορινθιακά και Λακωνικά, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα
Stoev, Maglova, Spasova 2018:A.Stoev, P. Maglova, M. Spasova, Evolution of Astronomical Facilities and Practices in Ancient Thrace, Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Vol. 18, No 4, (2018), 107-113
Stoev et al. 2018: Alexey Stoev, Penka Maglova, Vassil Markov, Dimitriya Spasova and Anton Genov, Structure of the sacred space, astronomical orientation and functional evolution of the rock-cut monument near the village of Lilych, Kyustendil region, Bulgaria, Harmony and Symmetry 2018, 102-104
Πηγή: http://www.paratiritis-news.gr/
