Του Μανώλη Σ. Χούμα
Μπούκια, βράδυ Τρίτης 1 Οκτωβρίου προς Τετάρτη 2 Οκτωβρίου του σωτήριου έτους 1919, στο γραφείο εκστρατείας του στρατηγού Γεώργιου Λεοναρδόπουλου, Διοικητή της ΙΧ Μεραρχίας. Όλα είναι έτοιμα και το μόνο που λείπει είναι η διαταγή της εκκίνησης του Ελληνικού στρατού. Ο Μέραρχος και το επιτελείο του αναμένουν την εντολή του Αρχιστράτηγου Λεωνίδα Παρασκευόπουλου, που αργεί να φτάσει.
Ώρα δύο το πρωί κι επιτέλους ένας αγγελιοφόρος φέρνει την διαταγή. Ήρθε η ώρα! Τώρα πια όλοι σε θέση ευθύνης και ιερού καθήκοντος.
Η Ιστορία αθέατη έχει πάρει τη θέση της κι αρχίζει να γράφει, με μεγαλογράμματη γραφή, την απελευθέρωση της πολύπαθης κι αιματοβαμμένης Θράκης.
Ώρα πέντε το πρωί και οι σάλπιγγες σπάζουν την ησυχία της νύχτας, καλώντας τους Έλληνες στρατιώτες να παραταχθούν για την απελευθερωτική τους πορεία.
Χαράματα έξι το πρωί και η πρώτη φάλαγγα της ΙΧ Μεραρχίας, που την αποτελούν ένα τάγμα πεζικού του 26ου συντάγματος με τον ταγματάρχη Μπενούκα και μια ημιλαρχία με τον ίλαρχο Τασόπουλο, είναι έτοιμη για εκκίνηση. Ύστερα από σύντομη ομιλία του στρατηγού Λεοναρδόπουλου, δίνεται το “εμπρός μαρς” μέσα σε γενικευμένο μεθύσι ενθουσιασμού και απέραντων ζητωκραυγών. Η απελευθερωτική προέλαση του στρατού αρχίζει με την διάβαση της γέφυρας του Νέστου, που κατασκεύασε στα Μπούκια το Μηχανικό της Μεραρχίας.
Ο εθνικός κορμός επιτέλους θα ξαναβρεί και θα επανενώσει το πολύπαθο ακρωτηριασμένο μέλος του, ύστερα από μακραίωνη περίοδο σκλαβιάς πεντέμισι περίπου αιώνων.
Ήταν γνωστό ότι στη Θράκη θα παιζόταν μια από τις τελευταίες πράξεις του έργου της Βαλκανικής πολιτικής και στρατιωτικής πολεμικής σκηνής. Το τέλος της βουλγαρικής κατοχής και προσάρτησης της Δυτικής Θράκης πλησίαζε και οι εθνικές επιδιώξεις των εμπλεκόμενων κρατών θ’ αποτυπώνονταν ανάγλυφα στον επίλογο του έργου.
Μετά τη βουλγαρική ψευδοεπανάσταση του Ίλιντεν στις 20 Ιουλίου 1903 και εν όψει της κατάρρευσης των Οθωμανών, οι Βούλγαροι στο πλαίσιο της εθνικής διαπάλης στη Θράκη κι έχοντας ένοπλο βραχίονα τα κατά τόπους Κομιτάτα τους, κλιμακώνουν επικίνδυνα την τακτική της ωμής βίας εις βάρος κυρίως του Ελληνορθόδοξου στοιχείου.
Για τον εθνικό σκοπό της απελευθέρωσης των σκλαβωμένων Ελλήνων αδελφών της Θράκης, το Γένος με τη καθοδήγηση της Τριανδρίας της Κυβέρνησης Εθνικής Άμυνας επιστράτευσε πολλα από τ’ άξια τέκνα του όπως, Λ.Παρασκευόπουλος, Γ.Λεοναρδόπουλος, Χ.Βαμβακάς, Ε.Δουλάς, Α.Χαλκιόπουλος, Α.Καλεύρας κ.α.
Στη Ξάνθη η τακτική αυτή των Βουλγάρων ενεργοποιεί άμεσα τ’ αμυντικά ανακλαστικά των Ελλήνων και η συγκροτημένη αντίδρασή τους παίρνει διάσταση και μορφή προστασίας και υπεράσπισης των Εθνικών συμφερόντων του Γένους. Ο Μητροπολίτης Ξάνθης Ιωακείμ Σγουρός, ο πρόξενος της Ελλάδας στη Ξάνθη Άννινος Καβαλλιεράτος και ο γιατρός Γεώργιος Μαλετσίδης, δημιουργούν την “τριανδρία” του αντιβουλγαρικού αγώνα. Αυτή γρήγορα πλαισιώνεται από σημαίνοντες Ξανθίους, όπως ο πρόξενος της Αυστρουγγαρίας στη Ξάνθη Μένανδρος Χασιρτζόγλου, ο έμπορος Ανδρέας Τσάντης, ο καπνάς Σωκράτης Ζερβουδάκης, ο τραπεζίτης Κωνσταντίνος Μπίκας, ο μετέπειτα 2ος Δήμαρχος Ξάνθης Χριστόδουλος Μπρωκούμης και άλλοι.
Τις πρόσφορες συνθήκες για την απελευθέρωση της Ξάνθης δημιούργησαν με το έργο, την αγάπη για την πόλη και την συμμετοχή τους στα κοινά οι : Χατζησταύρος, Ματσίνης, Ζαλάχας, Μαυρομιχάλης, Χρηστίδης, Παντάκης, Βαρδαλής, Καραμπέτσης, Βαληξόγλου, Παπαστεργίου, Στάλιος, Καλεύρας, Μανώφ, Λεονταρίδης, Παπαναστασίου, Καραδήμογλου, Λαδάς, Καραλέτσος, Παρασχίδης, Ρουσσόπουλος, Λαλαζήσης, Τζαρτινίδης, Τριανταφυλλίδης, Κουγιουμτζόγλου, Ανδρέου, Καρύδης, Μιχάλογλου, Χαρτζίδης, Δημητρακόπουλος, Κοντόπουλος, Πορτοκάλογλου, Κόντης, Δεϊρμεντζόγλου, Πασχίδης, Πανδρεμένος, Περβανάς, Φωκίωνος, Χασιρτζόγλου, Μπασιούδης, Ζέκος, Ζουλιάμης, Χριστοδούλου και τόσοι άλλοι Ξάνθιοι πατριώτες.
Μεταξύ όλων πρωτεύοντα ρόλο στο Θρακικό Αγώνα έναντι των βουλγαρικών επιδιώξεων, είχε ο εξέχων Μητροπολίτης Ξάνθης και Καβάλας Ιωακείμ Σγουρός ο Χίος, του οποίου η ραγδαία εξέλιξη και η αναρρίχησή του στα ύπατα αξιώματα της Ελληνορθόδοξης ιεραρχίας, αφήνει άφωνο τον αναγνώστη του βιογραφικού του!
Ποια όμως ήταν πριν την απελευθέρωσή της η “δροσοβόλος” και “ολβιοδότειρα” των Ξανθίων πόλη, αλλά και γραφικώτατη “υψαύχενος” νύφη της Θρακικής Χερσονήσου των ύστερων χρόνων της Οθωμανικής κυριαρχίας;
Προς τούτο η εργασία αριθμεί μια σειρά αποσπασμάτων από εφημερίδες του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. Τα έντυπα αναφέρονται στην εκπαίδευση και τα σχολεία της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας Ξάνθης, σ’ ευεργέτες, σ’ έθιμα, σε γιορτές, στην καθημερινότητα της πόλης, στον απαράμιλλης ποιότητας καπνό της, σ’ ακατάπαυστες και ανηλεείς προσπάθειες των Βουλγάρων για τον εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας και της Θράκης, στο βιογραφικό του πρωταγωνιστή του Θρακικού Αγώνα Ιεράρχη Ιωακείμ Σγουρού κ.α.
Παρουσιάζονται επίσης κάποια αποσπάσματα εντύπων των αρχών του 20ου αιώνα, όπου ανάγλυφα φαίνεται η ηρωική προσπάθεια των Ελλήνων μέχρι την απελευθέρωση της Θράκης.
Πριν την υπογραφή της Συνθήκης του Νεϊγύ (14/27 Νοεμβρίου 1919) οι Σύμμαχοι εξουσιοδότησαν τον Γάλλο Αρχιστράτηγο του Συμμαχικού Στρατού Ανατολής (από το 1918) Φρανσέ ντ’ Εσπερέ, όπως εντός του Οκτωβρίου 1919 φροντίσει για την εκκένωση της Δυτικής Θράκης από τους Βούλγαρους και την κατάληψή της απ’ τους Συμμάχους. Για τον σκοπό αυτό ο Αρχιστράτηγος τοποθετεί ως πληρεξούσιό του τον πρώην Επιτελάρχη του Στρατού Ανατολής, Γάλλο στρατηγό Σάρλ Αντουάν Σαρπύ και παράλληλα τον διορίζει Αρμοστή της Δυτικής Θράκης μέχρις ότου διακανονιστεί οριστικά η τύχη της. Για την εκπλήρωση της αποστολής του ο Σαρπύ είχε υπό την εξουσία του :
ΙΧ Ελληνική Μεραρχία του Υποστράτηγου Γεώργιου Λεοναρδόπουλου
14ο Γαλλικό Σύνταγμα Πεζικού
17ο Γαλλικό Σύνταγμα Πεζικού
3ο Γαλλικό Σύνταγμα Σπαχήδων
Ένας Ιταλικός Λόχος και
Μια Βρεταννική Διμοιρία (Επιχειρήσεις εις Θράκην 1919-1923, Δ/νση Ιστορίας Στρατού-ΓΕΣ 1969, σελ 13).
Η ΙΧ Ελληνική Μεραρχία είχε την ακόλουθη σύνθεση
25ο Σύνταγμα Πεζικού – Συντ)ρχης Μεσσήνης Δημήτριος
26ο Σύνταγμα Πεζικού – Συντ)ρχης Καϊμπαλής Μιλτιάδης
3/40 Σύνταγμα Ευζώνων – Συντ)ρχης Πέτσας Κωνσταντίνος (Επιχειρήσεις εις Θράκην 1919-1923, ΔΙΣ-ΓΕΣ 1969, σελ 14).
Στη Ξάνθη του Οθωμανικού κράτους ήταν τόσο έντονο το Ελληνικό στοιχείο πριν την πρώτη Βουλγαρική Κατοχή (1912-1919), που ο επισκέπτης αδυνατούσε να πιστέψει ότι βρίσκεται σε τουρκοκρατούμενη πόλη. Το καπνεμπόριο ήταν κυρίως σ’ Ελληνικά χέρια, όπως και τα περισσότερα καταστήματά της. Κινητήρια δύναμη ανάπτυξης, προόδου, ευμάρειας και οικονομικής ευρωστίας της πόλης ήταν πρώτιστα ο ελληνορθόδοξος κοινοτισμός, που αριθμούσε περί τα δέκα χιλιάδες άτομα πριν την επάρατη βουλγαροκρατία. Η ακμάζουσα ελληνική κοινότητα έχει να επιδείξει φιλογενείς ευεργέτες, οργανωμένη Δημογεροντία κι Εφορεία Σχολών, σχολεία μ’ επαρκή διδασκαλική στελέχωση, ικανό αριθμό εκκλησιών και μοναστηριών των ευσεβών Ξανθίων, επιβλητικό Μητροπολιτικό μέγαρο, θέατρα, κινηματογράφο, Στάδιο, επιστημονική κοινότητα, λέσχες, φιλανθρωπικούς, φιλεκπαιδευτικούς, μουσικούς κι αθλητικούς συλλόγους, εντυπωσιακές αρχοντικές κατοικίες, καπνεμπορικές εταιρείες παγκόσμιας εμβέλειας, υψηλού επιπέδου στελέχη στην υπηρεσία του καπνού όπως διευθυντές ξένων καπνικών εταιρειών, εξπέρ καπνών κλπ.
Η πληθυσμιακή απογραφή του 1906 των Οθωμανών κι αυτή του 1919 των Βουλγάρων δείχνουν αναμφισβήτητα την ολοκληρωτική εθνοκάθαρση, που υπέστησαν οι Έλληνες της Ξάνθης παρά τις αρχικές βαρύγδουπες και πολλά υποσχόμενες διαβεβαιώσεις του τσάρου Φερδινάνδου, περί φιλικών βουλγαρικών αισθημάτων και ομαλής συμβίωσης μεταξύ των εθνοτήτων! Ο γερμανικής καταγωγής Βούλγαρος τσάρος, όταν επισκεπτόταν την Ξάνθη κατέλυε στο κονάκι του καπνέμπορου Χουσεΐν Φεχμή, γνωστό σήμερα με τ’ όνομα του γιου του ως κονάκι Χαμντή μπέη ή στο κονάκι του Σιακήρ αγά, γνωστό σήμερα κι αυτό με τ’ όνομα του εγγονού του ως κονάκι Μουζαφέρ μπέη. Η επιλογή των δύο αρχοντικών δεν ήταν τυχαία, αφού οι δύο προαναφερθέντες προύχοντες ήταν σλαβόφωνοι Πομάκοι, τους οποίους οι Βούλγαροι θεωρούν εξισλαμισθέντες αδελφούς.
Από την αρχή της Βουλγαρικής Κατοχής εφαρμόστηκε μια σειρά μέτρων αφανισμού της ελληνικής κοινότητας Ξάνθης όπως, καταναγκαστικός εκπατρισμός Ελλήνων κατοίκων, κλείσιμο σχολείων, καταστροφή βιβλίων και ιστορικών καταγραφών σχετικών με τον Ελληνισμό, βίαιη απομάκρυνση ιερέων, απαγόρευση ελληνικής προφορικής και γραπτής γλώσσας, κατάσχεση περιουσιών, επιστράτευση ομήρων Ξανθίων σε Τάγματα Εργασίας (Αμελέ Ταμπουρού) στο εσωτερικό της Βουλγαρίας, ανηλεές κυνηγητό καπνεμπόρων και δήμευση των καπναποθηκών τους, αφαίρεση ελληνικών πινακίδων εμπορικών εταιρειών και καταστημάτων και γενικά εξαφάνιση του ο,τιδήποτε είχε σχέση με το ελληνικό στοιχείο. Απόλυτη εφαρμογή όλων των χαρακτηριστικών μιας σκληρής και μεθοδευμένης εθνοκάθαρσης και μάλλον αυτό είχε …κατά νου ο Φερδινάνδος στις υποσχέσεις του.
Αν στην εθνοκάθαρση προσθέσουμε τον εκτεταμένο εποικισμό της Ξάνθης από Βούλγαρους, τότε η ριζική αλλοίωση του εθνολογικού χαρακτήρα της περιοχής ολοκληρώνεται.
Μέσα στο κλίμα του εκβουλγαρισμού των πάντων στην Ξάνθη, μεσουρανούσαν παρασιτικά οι ληστοσυμμορίτες κομιταζήδες με προεξάρχοντα τον “πολύ” Ντάνεφ. Έγραψε για τον διαβόητο αρχικομιτατζή ο δημοσιογράφος Νικόλαος Φαρδής, ύστερα από μια συζήτηση που είχε μαζί του, “όταν χωριστήκαμε έψαξα καλά κι εβεβαιώθην, ότι τ’ αυτιά μου ήταν στη θέσι τους και το πορτοφόλι μου στη τσέπη”.
Οι φάλαγγες της ΙΧ Μεραρχίας, που την αποτελούσαν κυρίως Ηπειρώτες, στις 4 Οκτωβρίου αντίκρυσαν μια πόλη φάντασμα της άλλοτε αρχοντούπολης. Σπίτια Ελλήνων ρημαγμένα και λεηλατημένα απ’ τους άρπαγες Βούλγαρους κατακτητές, που δεν παρέλειψαν φεύγοντες ν’ αφαιρέσουν κειμήλια και κώδικες εκκλησιών, αλλά και να ποντίσουν νάρκες στο Θρακικό Πέλαγος. Ως και ο Βούλγαρος Δήμαρχος Ταρτάρωφ, που έμενε στο σπίτι του έμπορου και Δημογέροντα Δημητρίου Βαρδαλή (οδός Ορφέως) φεύγοντας το απογύμνωσε, αλλά με εντολή Σαρπύ συνελήφθη και παρέδωσε τα κλοπιμαία.
Οι κατακτητές κατόρθωσαν να μετατρέψουν μέσα σε λίγα χρόνια την πλούσια πόλη, λόγω του μοναδικού της καπνού, με την δυτικότροπη και κοσμοπολίτικη συμπεριφορά των κατοίκων της, σε άθλια και φτωχή βουλγαρούπολη. Στην καθημαγμένη Ξάνθη, απ’ το προαιώνιο μίσος των Βουλγάρων προς τους Έλληνες, κλήθηκε ο απελευθερωτικός Ελληνικός στρατός να επιδείξει μεγαθυμία και νοοτροπία πολιτισμένου λαού, κι αυτό τον προέτρεψαν να κάνει ο Αρχιστράτηγος Λ.Παρασκευόπουλος κι ο στρατηγός Γ.Λεοναρδόπουλος. Πράγματι η συμπεριφορά του στρατού απέναντι στο ντόπιο πληθυσμό, αδιακρίτως φυλετικής ή θρησκευτικής ταυτότητας, υπήρξε υποδειγματική κι αυτό άλλωστε συνωμολόγησαν όλοι.
Στις 29 Σεπτεμβρίου 1919 η Ελληνική Κυβέρνηση διορίζει ως εκπρόσωπό της, τον Δυτικομακεδόνα από πατέρα και Θρακιώτη από μητέρα, Χαρίσιο Βαμβακά στην Διασυμμαχική Διοίκηση Θράκης με τον τίτλο Πολιτικός Σύμβουλος του Αρμοστή Σαρλ Αντουάν Σαρπύ.
Με πρόταση του Χαρ.Βαμβακά και με την σύμφωνη γνώμη του Ελευθερίου Βενιζέλου, πρόεδρος του συσταθέντος Ανώτατου Συμβουλίου των Αντιπροσώπων – γνωμοδοτικό όργανο Διοίκησης Δυτικής Θράκης – “παρά τω στρατηγώ Σαρπύ”, αναλαμβάνει ο Αδριανουπολίτης Εμμανουήλ Δουλάς.
Επίσης διορίζεται Πολιτικός Σύμβουλος του στρατηγού Λεοναρδόπουλου, ο διπλωμάτης καριέρας και γνώστης των θεμάτων της Θράκης Αθανάσιος Χαλκιόπουλος, ο οποίος έφθασε στα Μπούκια στις 3 Οκτωβρίου 1919.
Η σημερινή αναφορά Μπούκια – Παρανέστι έχει να κάνει με τον εντοπισμό της περιοχής κι όχι με την ταύτιση των δύο τοπωνυμιών. Τα ιστορικά Μπούκια δεν υπάρχουν σήμερα και βρίσκονταν δυτικά του ποταμού Νέστου (Mesto-a βουλγαριστί και Kara Su τουρκιστί), ενώ το Παρανέστι βρίσκεται στο ίδιο ύψος με αυτά, αλλά ανατολικά του Νέστου. Τα Μπούκια, που τ’ όνομα προέρχεται από τη σλάβικη λέξη Buk-οξυά, ήταν από το 1896 σημαντικός σιδηροδρομικός κόμβος του επιβατικού Express και των εμπορικών αμαξοστοιχιών της γραμμής Κωνσταντινούπολη – Δεδεαγάτς (Αλεξανδρούπολη) – Θεσσαλονίκη και τα βρίσκουμε σημειωμένα σ’ όλους σχεδόν τους χάρτες εκείνης της εποχής.
Μπούκια, πρωί Παρασκευής της ιστορικής για την Ξάνθη ημερομηνίας 4 Οκτωβρίου 1919 και η έκτακτη αμαξοστοιχία βρίσκεται ήδη στο σταθμό.
Ο στρατηγός Γεώργιος Λεοναρδόπουλος με το επιτελείο του και τον πολιτικό του σύμβουλο Αθανάσιο Χαλκιόπουλο ανέρχεται στο τρένο, μέσα σε φρενιτιώδεις ζητωκραυγές.
Εννιά παρά δέκα ξεκινάει το τρένο απ’ τα Μπούκια με τις ευχές όλων.
Εννιά και τέταρτο φτάνει στο σταθμό Γενήκιοϊ (σημερινό Νεοχώρι) και ακολουθεί το χωριό Γενήκιοϊ (Σταυρούπολη), όπου τον αναμένουν με απερίγραπτη συγκίνηση και ενθουσιασμό χιλιάδες εκδιωχθέντων Ξανθίων, από τους Βούλγαρους κατακτητές. Ο Έλληνας στρατηγός τους υπόσχεται γρήγορο επαναπατρισμό και τους δηλώνει ότι σε λίγη ώρα η πατρίδα τους θα είναι ελεύθερη για να επιστρέψουν σ’ αυτήν. Μετά από ολιγόλεπτη καθυστέρηση το τρένο ξεκινά και το πλήθος με αποθεωτικές εκδηλώσεις αποχαιρετά τον Ελευθερωτή Λεοναρδόπουλο.
Ώρα δέκα και το τρένο φτάνει στο Όκτσιλαρ (Τοξότες). Παρατεταγμένα τμήματα στρατού υπό τον συνταγματάρχη Διαλέτη αποδίδουν τιμές. Ο στρατηγός ευχαριστεί και μέσα σε αποθέωση η αμαξοστοιχία εκκινεί.
Δέκα και πέντε το τρένο περνάει τη συνοριακή γραμμή και η Θράκη ανοίγει την αγκαλιά της, για να υποδεχθεί τον Ελευθερωτή της και να γιορτάσει μαζί του τα Ελευθέριά της μετά από πεντέμισι αιώνες στυγνής σκλαβιάς.
Δέκα και είκοσι το τρένο εισέρχεται στο σταθμό της Ξάνθης.
Τον Έλληνα στρατηγό Γεώργιο Λεοναρδόπολο και τη συνοδεία του υποδέχεται ο Διοικητής Δυτικής Θράκης Γάλλος στρατηγός Σαρλ Αντουάν Σαρπύ με το επιτελείο του και τον πολιτικό του σύμβουλο Χαρίσιο Βαμβακά.
Μετά τις αποδιδόμενες τιμές προς τον Έλληνα στρατηγό από τμήμα του Γαλλικού στρατού, οι Ελευθερωτές κατευθύνονται απ’ το σιδηροδρομικό σταθμό προς την πλατεία της Ξάνθης, της στολισμένης με γαλανόλευκες και αγγλογαλλικές σημαίες. Οι επίσημοι παίρνουν θέση στην ανατολική πλευρά της πλατείας, για την παρέλαση της πρώτης φάλαγγας της ελληνικής ΙΧ Μεραρχίας που ακολουθεί.
Λίγο πριν την παρέλαση των Ελευθερωτών, ο Ηπειρώτης τσολιάς Γεώργιος Τσίκος του 3/40 συντάγματος ευζώνων της ΙΧ Μεραρχίας, μέσα σε γενικευμένη συγκίνηση υψώνει στον ιστό του πύργου του Ρολογιού της πλατείας την Ελληνική σημαία.
Τιμώμενα πρόσωπα της στρατιωτικής παρέλασης στη Ξάνθη στις 4 Οκτ 1919 ήταν, ο Αρμοστής – Κυβερνήτης Δυτικής Θράκης Γάλλος στρατηγός Σαρλ Αντουάν Σαρπύ, ο ελευθερωτής Έλληνας στρατηγός και Διοικητής της ΙΧης Μεραρχίας Γεώργιος Λεοναρδόπουλος, ο εκπρόσωπος της Ελληνικής Κυβέρνησης και Πολιτικός Σύμβουλος του Σαρπύ Χαρίσιος Βαμβακάς, ο Πολιτικός Σύμβουλος του Έλληνα στρατηγού Αθανάσιος Χαλκιόπουλος, ο νεοδιορισθείς Δήμαρχος Ξάνθης Ταχήρ εφένδης, ο συνταγματάρχης Αλλιέ κι ο αντισυνταγματάρχης Βικ, τα στρατιωτικά επιτελεία και ίσως η επιτροπή των Ξανθίων επαναπατρισθέντων.
Στην επιτροπή, που την αποτελούσαν οι Κ.Καραμπέτσης (πρόεδρος), Μ.Χασιρτζόγλου, Α.Φωκίωνος, Μ.Λαδάς, Α.Μιχάλογλου, Α. Βαληκτσόγλου, Π.Ζουλιάμης, Γ.Στάλιος, Φ.Καραδήμογλου, Κ.Ρουσσόπουλος, Α.Σιγάλας, Π.Περβανάς, Δ.Σιδερίδης και Κ.Λεονταρίδης, χορηγείται άδεια εισόδου στην πόλη μία μέρα πιο μπροστά, για να προετοιμάσει την υποδοχή του Ελληνικού στρατού.
Κει πάνω ψηλά, στη συμβολή των δρόμων Σάρδεων και 4ης Οκτωβρίου (πρώην Ροδόπης), είναι παραταγμένα τα ένστολα με το ηρωικό χακί ελληνικά νιάτα, έτοιμα να εισέλθουν παρελαύνοντα στην πόλη με τη σημαία της ελευθερίας.
Μεσημέρι Παρασκευής 4 Οκτωβρίου 1919, με την Ξάνθη να πλέει σ’ ένα πέλαγος Ελληνικών σημαιών και με τις καμπάνες των εκκλησιών να ηχούν αναστάσιμα, αρχίζει η στρατιωτική παρέλαση. Η στρατιωτική μπάντα της ΙΧ Μεραρχίας, με διευθυντή τον Παναγόπουλο, προηγείται της φάλαγγας και παιανίζει το θούριο, “Μαύρ’ είν’ η νύχτα στα βουνά, στους βράχους πέφτει χιόνι. Μες στ’ άγρια, στα σκοτεινά, στες τραχιές πέτρες στα στενά ο κλέφτης ξεσπαθώνει”. Η μαύρη νύχτα στα βουνά μες στ’ άγρια στα σκοτεινά, κράτησε πεντέμισι αιώνες δουλείας στην πολύπαθη Θράκη. Γίνεται εκτενής αναφορά για την παρέλαση στις παραγράφους που ακολουθούν.
Μετά την παρέλαση οι Ξανθιώτισσες Ελληνοπούλες Κουγιουμτζόγλου, Δημητρακοπούλου, Λεονταρίδου και Αντωνιάδου προσφέρουν ανθοδέσμες στους Ελευθερωτές στρατηγούς και ο πρόεδρος της επιτροπής των Ξανθίων Κωνσταντίνος Καραμπέτσης συγκινημένος προσφωνεί τους Σαρπύ (στα Γαλλικά) και Λεοναρδόπουλο.
Ακολουθεί υποδοχή στο Δημαρχείο – Μπελεντιέ Ξάνθης και δεξίωση στο Συμμαχικό Στρατηγείο (κονάκι Χαμντή μπέη), όπου ο Σαρπύ προσφέρει σαμπάνια στον Λεοναρδόπουλο και το επιτελείο του. Κατά την πρόποση ανταλάσσονται εγκωμιαστικοί λόγοι μεταξύ των στρατηγών.
Ελληνικό Στρατηγείο ορίστηκε το Μητροπολιτικό μέγαρο – ανεγέρθηκε το 1897 επί ποιμαντορίας Ιωακείμ Σγουρού – όπου κατέλυσε ο στρατηγός Λεοναρδόπουλος με το επιτελείο του. Το απόγευμα της ίδιας μέρας στον ιστό του στρατηγείου αναρτήθηκε η δωρηθείσα, απ’ την επιτροπή επαναπατρισθέντων Ξανθιωτών, Ελληνική σημαία φέρουσα την επιγραφή “Οι εν Δράμα Ξάνθιοι τη ελευθέρα Ξάνθη 4 Οκτωβρίου 1919”. Οι Βούλγαροι αποκαλούσαν το Δεσποτικό “παλατάκι”, γιατί όταν ο Βόρις 3ος επισκεπτόταν την Ξάνθη κατέλυε σ’ αυτό. Στη ξανθιώτικη βιβλιογραφία ως Ελληνικό στρατηγείο αναφέρεται, η επί της οδού ΙΧ Μεραρχίας οικία του καπνέμπορου Μπεζιργκιάν.
Ο πολιτικός σύμβουλος Αθανάσιος Χαλκιόπουλος κατέλυσε στο αρχοντικό του Στέφανου Μπλάτσιου (Ταξιαρχών 2), ενώ το γραφείο του ήταν στην οικία του ευεργέτη Γεώργιου Μαλετσίδη στην οδό Ορφέως, έναντι κινηματογράφου Πάνθεον – Ολύμπια.
Στις 6 το απόγευμα της 4ης Οκτ 1919 αναχώρησε σιδηροδρομικώς για Κομοτηνή – Συμμαχικό διοικητικό κέντρο Δυτικής Θράκης – ο Σαρπύ με το επιτελείο του, ο Βαμβακάς κι ολόκληρος ο Συμμαχικός στρατός της Ξάνθης και της περιφέρειάς της, αντικατασταθείς απ’ τον Ελληνικό στρατό. Στη Ξάνθη παρέμεινε ο Γάλλος αντισυνταγματάρχης Βικ, ως Στρατιωτικός Επιθεωρητής και σύνδεσμος των στρατηγών Σαρπύ και Λεοναρδόπουλου, κι ένας Γαλλικός λόχος στο κονάκι του Χαμντή μπέη.
Η ΙΧ Μεραρχία στρατοπέδευσε σε καπναποθήκες, σ’ εγκαταλειμμένες βουλγαρικές κατοικίες και στη Σχολή του Ξάνθιου ευεργέτη Χατζησταύρου Χεκίμογλου Τζαμίχα (μετέπειτα Νοσοκομείο Ξάνθης μέχρι το 1929 και στη συνέχεια Γ΄Δημοτικό Σχολείο), των περιοχών Χατζησταύρου και Δώδεκα Αποστόλων (τσεκούρ μαχαλάς).
Πρώτος Φρούραρχος Ξάνθης διορίστηκε ο ταγματάρχης Μπενούκας και Βασιλικός Επίτροπος του συσταθέντος Στρατοδικείου Ξάνθης ο ταγματάρχης Δικαιοσύνης Πετρουνάκος (ή Πατρινάκος).
Την Κυριακή 6 Οκτωβρίου 1919 ο Αρχιστράτηγος της Συμμαχικής Στρατιάς της Ανατολής Φρανσέ ντ’ Εσπερέ, επισκέφτηκε την Ξάνθη για πρώτη φορά μετά την απελευθέρωση του Τριγώνου Ξάνθης. Εκπρόσωποι των Οθωμανών του δήλωσαν ότι είναι απόλυτα ευχαριστημένοι απ’ την επικρατούσα τάξη και πως η συμπεριφορά και η διαγωγή του Ελληνικού στρατού αξίζουν κάθε έπαινο. Μάλιστα οι αντιπροσωπείες Μουσουλμάνων τεσσάρων βόρειων Καζάδων, που δέχτηκε, διαμαρτυρήθηκαν για την απόφαση της Διάσκεψης Ειρήνης, η οποία τους αφήνει στη Βουλγαρική κυριαρχία, παρά την επιθυμία τους να ενωθούν με τον ελεύθερο Καζά της Ξάνθης.
Αποχωρώντας απ’ την Ξάνθη ο Αρχιστράτηγος συνεχάρη θερμά το στρατηγό Γ.Λεοναρδόπουλο και τον πολιτικό του σύμβουλο Α.Χαλκιόπουλο, για την υποδειγματική επικρατούσα τάξη στην πόλη.
Απ’ τις πρώτες μέρες της απελευθέρωσης του Τριγώνου Ξάνθης, οι εκπρόσωποι του Κεμάλ, Τεφήκ μπέης (πρώην βουλευτής της Σοβράνιε), Χασάν Χουσεΐν και Αλή Γκαλήπ έρχονται στη Ξάνθη με σκοπό να επηρεάσουν και να υποκινήσουν τον Μουσουλμανικό πληθυσμό, για την αυτονομία της Θράκης.
Το πρωί της Τρίτης 8 Οκτωβρίου επιτροπή Οθωμανών Ξάνθης αποτελούμενη απ’ τον δήμαρχο Ταχήρ εφέντη, τον πρόεδρο της κοινότητας Χαφούζ Χιλμή, το χότζα και τους πρόκριτους Δράμαλη Μεχμέτ μπέη και Ταξίν μπέη επισκέφτηκε κι ευχαρίστησε το στρατηγό Λεοναρδόπουλο, για την επιβληθείσα απ’ τον στρατό τάξη στην πόλη. Ο Ξανθιώτης Δράμαλης Μεχμέτ μπέης ήταν δισέγγονος του, γνωστού απ’ την Εθνική Παλιγγενεσία, σερασκέρη Δράμαλη Μαχμούτ Πασσά. Επίσης ο Δήμαρχος Ταχήρ εφένδης παρουσία του βοηθού του και πρώην Βούλγαρου Δήμαρχου Ξάνθης Περλίγκωφ, δηλώνει σε δημοσιογράφους την απόλυτη ικανοποίησή του απ’ τον Ελληνικό στρατό.
Για τον ίδιο λόγο επισκέφτηκαν τον Έλληνα στρατηγό οι επιτροπές των Εβραίων και των Αρμενίων Ξάνθης.
Η κατάληψη ολοκλήρου του Τριγώνου συντελέστηκε την Τρίτη 8 Οκτ 1919 και διατάχθηκε η παλιννόστηση 200 οικογενειών Ελλήνων ημερησίως. Σύμφωνα πάντα με δημοσιογραφικές πληροφορίες, ένα απ’ τα βορειότερα χωριά της Ξάνθης, που καταλήφθηκαν ήταν το Ελμαλή – Μελίβοια κι ένα απ’ τα ανατολικότερα ήταν το Σουσούρκιοϊ – Σώστης, που είναι στον άξονα Ξάνθη – Κομοτηνή και πλησίον της σιδηροδρομικής γραμμής.
Με την παλιννόστηση άρχισαν τα τεράστια προβλήματα της περίθαλψης των επαναπατρισθέντων Θρακιωτών, αλλά και των ορφανών θυμάτων της βουλγαρικής θηριωδίας. Τροφοδοσία, εύρεση κατοικίας κι επισκευή των κατεστραμμένων οικιών, ιατροφαρμακευτική φροντίδα, εκπαίδευση και άνοιγμα σχολείων ήταν μερικά από τ’ άμεσα προβλήματα, όπου Κράτος κι Εκκλησία εξάντλησαν όλες τις δυνάμεις τους για να τ’ αντιμετωπίσουν. Για τον άμεσο επισιτισμό των παλιννοστούντων φθάνουν σιδηροδρομικώς στην Ξάνθη 10.000 σάκκοι αλεύρων, ενώ ο τμηματάρχης του Υπουργείου Περιθάλψης Θεοδωρίδης βρίσκεται σ’ αυτήν απ’ τις πρώτες μέρες της απελευθέρωσής της..
Στους άπορους παλιννοστούντες δόθηκε τρίμηνη τροφοδοσία και πεντάμηνη στους απορώτερους απ’ αυτούς. Το ευεργετικό αυτό μέτρο της τροφοδοσίας επεκτάθηκε επίσης και στους λίγους ομογενείς που είχαν παραμείνει στη Δυτική Θράκη, καθώς και σε άπορους αλλόφυλους Μουσουλμάνους, Αρμένιους, Ιστραηλίτες, Λεβαντίνους και Βούλγαρους.
Πρωταγωνιστικό ρόλο στην προσπάθεια αυτή είχε ο Χαρίσιος Βαμβακάς, τ’ όνομα του οποίου ταυτίσθηκε με το τιτάνιο έργο της περίθαλψης των χιλιάδων επαναπατρισθέντων στη Δυτική Θράκη κατά τη διάρκεια του Διασυμμαχικού καθεστώτος. Ιδιαίτερο ήταν και το ενδιαφέρον του στην ίδρυση Ορφανοτροφείων στη Ξάνθη και στην Κομοτηνή, όπου φιλοξενήθηκαν κι εκπαιδεύτηκαν εκατοντάδες ορφανά.
Μετά τις 14 Μαΐου 1920 ο στρατηγός Charles Antoine Charpy και ο Συμμαχικός Στρατός αφήνουν την Δυτική Θράκη με προορισμό την Κωνσταντινούπολη κι έτσι η πολιτική εξουσία αυτής μεταβιβάζεται στο Χαρίσιο Βαμβακά, ενώ η στρατιωτική ανατίθεται στον Αντιστράτηγο Επαμεινώνδα Ζυμβρακάκη.
Σε τι οφείλεται η εξαιρετική ταχύτητα με την οποία η Δυτ.Θράκη μπήκε σε τάξη; ρώτησε ο δημοσιογράφος και απαντάει ο χαρισματικός Βαμβακάς, “εις την μακράν και προσεκτικήν παρασκευήν εν πρώτοις, αλλά και στον σεβασμό που έδειξε η Διοίκηση στα ήθη και στα έθιμα του ντόπιου πληθυσμού”
Η στελέχωση της Διοίκησης Θράκης γίνεται από Έλληνες γνώστες της περιοχής και της βουλγαρικής ή της τουρκικής γλώσσας. Τέτοιοι κυρίως είναι πρώην διοικητικοί υπάλληλοι και στελέχη του Οθωμανικού Μονοπωλίου Καπνού Regie.
Ο Βαμβακάς αντιτάχτηκε σθεναρά στην προσπάθεια αυτονόμησης της Δυτικής Θράκης, που καλλιεργήθηκε απ’ τους Τούρκους με κύριο εκφραστή τον Τζαφέρ Ταγιάρ (εντολοδόχος του Κεμάλ) και τους Βούλγαρους.
Για τις ανάγκες της αλληλογραφίας, στην Διασυμμαχική Θράκη, έγινε χρήση βουλγαρικών γραμματοσήμων με γαλλική επισήμανση, μέχρι της τελικής επίλυσης του Θρακικού ζητήματος. Έτσι σφραγίστηκαν αυτά με τα “THRACE INTERALLIEE” – Διασυμμαχική Θράκη και “THRACE OCCIDENTALE” – Δυτική Θράκη, ενώ για την ακύρωσή τους χρησιμοποιήθηκε η σφραγίδα “KCAHTN-XANTHY”. Επίσης με το “THRACE INTERALLIEE” επισημάνθηκαν και τα βουλγαρικά χαρτονομίσματα. Μετά την απελευθέρωση της Θράκης στις 14 Μαΐου 1920, το Ταχυδρομείο Ξάνθης χρησιμοποιεί στρόγγυλη σφραγίδα με την επιγραφή ΞΑΝΘΗ.
Δυο λόγια σχετικά με τους χάρτες, που χρησιμοποιούνται στο πόνημα, Generalkarte Wien K.u.K. Militargeographisches Institut 1901-1907 έκδοσης Artaria & Co και το περίφημο Τρίγωνο Ξάνθης : Με τη Συνθήκη της Ουάσιγκτων το 1884 η θαλασσοκράτειρα Βρετανία κατάφερε να μετατοπίσει τον πρώτο Μεσημβρινό κατά 18ο περίπου, από τη νήσο Φέρο των Καναρίων νησιών στο …Γκρήνουιτς του Λονδίνου. Αυτό δεν έγινε αποδεκτό για πολλές δεκαετίες αργότερα από κράτη, όπως η Αυστρουγγαρία κι έτσι βλέπουμε στους παρόντες αυστριακούς στρατιωτικούς χάρτες έκδοσης 1901 και 1907 ν΄αναγράφεται στο πάνω μέρος το “östlich v. Ferro” – ανατολικά του Φέρο κι όχι ανατολικά του Γκρήνουιτς. Η αλλαγή δημιούργησε σύγχιση στις συντεταγμένες Χ του Μήκους κι ασφαλώς δημιουργεί πρόβλημα στους σύγχρονους ερευνητές – μελετητές παλιών χαρτών, αφού για την προσαρμογή των δύο συστημάτων απαιτούνται προσθαφαιρέσεις. Αν στην αλλαγή των Μεσημβρινών Συντεταγμένων προθέσουμε τις αστοχίες και τις αποκλίσεις, που έχουν οι παλιοί χάρτες απ’ τους σύγχρονους, τότε γίνεται κατανοητή η δυσκολία της αξιόπιστης χάραξης του Τριγώνου της Ξάνθης.
Η πλευρά ΑΒ του τριγώνου συμβολικά οριοθετεί, αφού δεν είναι δυνατόν ν’ ακολουθήσει πιστά την οροθετική γραμμή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου (1913), μεταξύ της Ελληνικής Μακεδονίας και της βουλγαροκρατούμενης Δυτικής Αιγαιακής Θράκης – Беломорска Тракия. Ξεκινάει κάτω απ’ τις εκβολές του Νέστου και σε ευθεία γραμμή διέρχεται απ’ τα συνοριακά φυλάκια του Όκτσιλαρ – Τοξότες και του Κουρταλάν – Λυκοδρόμιο, για να καταλήξει στο Γυφτόκαστρο της Κούλας του Κουσλάρ Νταγ, που είναι η ψηλότερη κορυφή των συνόρων του Νομού της Ξάνθης.
Η κορυφή Α του τριγώνου, λοιπόν, είναι το Γυφτόκαστρο ύψους 1827μ – Τσιγκενέ Ισσάρ – Τσιγκάνσκο Γκραντίστε και η Β είναι το δέλτα του Νέστου – Καρά Σου – Μέστα. Η κορυφή Γ επιλέχτηκε έτσι ώστε, η ΒΓ να διατρέχει την ακτογραμμή της Ξάνθης, να περνάει από το Πόρτο Λάγος, ν’ ακολουθεί τον ρου του Ακ Σου πρώην Καρατζά Σου – Ασπροπόταμος και να διέρχεται έξωθεν της Κομοτηνής – Γκιουμουρτζίνας. Η πλευρά ΑΓ, με την επιλογή της κορυφής Γ, βρίσκεται περίπου στα όρια του Καζά Αχή Τσελεμπή και συμπεριλαμβάνει στο τρίγωνο τα καταληφθέντα από την ΙΧ Μεραρχία χωριά Ελμαλή, Σαχίν, Κέτενλικ, Μουσταφίτσοβα, Ντολάπ κλπ. Επίσης η ΑΓ διέρχεται από την κορυφή 1900 της οροσειράς Καρτάλ ή Καρλίκ Νταγ – Παπίκιο του χάρτη. Το τρίγωνο έχει έκταση όσο ο Καζάς της Ξάνθης περίπου.
Κανονικά η κορυφή Α θα έπρεπε να τοποθετηθεί στην κορυφή Kuslar 2177 του Kuslar Dag, που είναι η υψηλότερη κορυφή της περιοχής (σύμφωνα με το χάρτη) και βρίσκεται πάνω στην διαχωριστική γραμμή Μακεδονίας – Θράκης του Οθωμανικού κράτους. Αυτό όμως δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί γιατί βρίσκεται ελαφρώς σε λάθος θέση. Το ύψος 2177μ του Κουσλάρ στην περιοχή αυτή, δεν εντοπίζεται σε σύγχρονο χάρτη και ως εκ τούτου θεωρείται άστοχο. Τέτοιο ύψος έχει το όρος Γκόλιαμ Πέρελικ της Βουλγαρίας, κοντά και ΒΔ του Σμόλιαν – Πασμακλή. Επίσης υπάρχει αστοχία στο υψόμετρο 1900μ του Kartal ή Karlik Dag. Στο χάρτη υπάρχει από μικρή μέχρι σοβαρή απόκλιση τοπωνυμιών, υψομέτρων κλπ, όπως άλλωστε και σ’ όλους τους χάρτες της εποχής εκείνης σε σύγκριση με τους σημερινούς, που σχεδιάζονται με σύγχρονα μέσα αποτύπωσης και μέτρησης. Ωστόσο οι συγκεκριμένοι Αυστριακοί χάρτες θεωρούνται απ’ τους πλέον αξιόπιστους της εποχής τους.
Πολλές απ’ τις έντυπες πληροφορίες εκείνης της εποχής σχετικά με το Τρίγωνο Ξάνθης είναι αντιφατικές κι εσκεμμένα ίσως αποπροσανατολιστικές έτσι, που η οριοθέτησή του καταντάει δυσεπίλυτος γρίφος. Αυτό εξηγεί και την παντελή σχεδόν έλλειψή του στην ιστορική βιβλιογραφία και δυστυχώς, οι δύο καταγραφές οριοθέτησης του τριγώνου που γνωρίζω αλληλοαναιρούνται.
Με σχολαστική επιλογή, μεταφορά και αποτύπωση των δημοσιογραφικών πληροφοριών, που μας παρέχει η αποδελτίωση εφημερίδων, πάνω στη σύνθεση των αυστριακών χαρτών της εποχής, το σχεδιασμένο “Τρίγωνο Ξάνθης” με κάθε επιφύλαξη εκτιμώ ότι απέχει ίσως ελάχιστα απ’ το τρίγωνο, που είχαν σχεδιάσει ο Ντ’ Εσπρέ κι ο Σαρπύ κι έβλεπε ο στρατηγός Λεοναρδόπουλος στα Μπούκια, λίγο πριν ξεκινήσει την απελευθερωτική του προέλαση προς τη Ξάνθη.
Με την παλιννόστηση των Ξανθίων, η πόλη αρχίζει σταδιακά να βρίσκει τους παλιούς ρυθμούς της.
Την Παρασκευή 18 Οκτωβρίου στη Μητρόπολη Ξάνθης τελέστηκε επίσημη δοξολογία χοροστατούντων του αρχιερατικού επιτρόπου κ.Δημητρίου και του αρχιμανδρίτη του Στρατού. Παρέστησαν πολιτικές, στρατιωτικές Αρχές κι εκπρόσωποι κοινοτήτων. Ο στρατηγός Λεοναρδόπουλος αποθεώθηκε μετά το πέρας της δοξολογίας.
Στις 28 Οκτωβρίου αναχωρούν οι τελευταίοι Βούλγαροι χωροφύλακες απ’ το τρίγωνο Ξάνθης, ενώ στις 18 Νοεμβρίου με διαταγή του Ντ’ Εσπερέ καθαιρούνται οι εναπομείνασες βουλγαρικές Αρχές και συγχρόνως διορίζεται Έπαρχος – Διοικητής Ξάνθης, ο Ξανθιώτης Αχιλλέας Καλεύρας της γνωστής μεγάλης οικογένειας. Στην οικία Καλεύρα σήμερα στεγάζεται η Δημοτική Πινακοθήκη Ξάνθης “Χρήστος Παυλίδης”.
Μετά την απελευθέρωση του τριγώνου της Ξάνθης και συγκεκριμένα στις 11 Δεκ 1919 γίνεται η έναρξη μαθημάτων και λειτουργίας Ελληνικών Σχολείων.
Σε λίγο ο περίφημος καπνός Ξάνθης δεν θ’ αποκαλείται διεθνώς τούρκικος καπνός αλλά ελληνικός, αφού η Ξάνθη εντάσσεται πλέον στο Ελληνικό Κράτος.
Στις 2 Φεβρουαρίου 1920 συνέρχεται, υπό την προεδρία του Πατριαρχικού Επιτρόπου τμήματος Ξάνθης Μητροπολίτη Ίμβρου Πανάρετου, η Γενική Συνέλευση της Αντιπροσωπείας της Κοινότητας Ξάνθης, για την εκλογή της Δημογεροντίας, της Εφορείας και της Εξελεγκτικής Επιτροπής.
Όλες οι ημερομηνίες είναι του Ιουλιανού Ημερολογίου, το οποίο διαφέρει κατά 13 ημέρες απ’ το Γρηγοριανό στον 20ο αιώνα.
Η εργασία σκοπό έχει ν’ αναδείξει το συγκεντρωμένο, ύστερα από μακροχρόνια έρευνα, πληροφοριακό υλικό σχετικό με την απελευθέρωση της Ξάνθης, όπως την έζησαν και την κατέγραψαν δημοσιογράφοι της εποχής.
Τ’ αποσπάσματα των εφημερίδων μπαίνουν στη σειρά, σύμφωνα με την ημερομηνία δημοσίευσής τους (πλήν εξαιρέσεων).
Για ν’ αποφευχθεί η μονοτονία της απλής παράθεσης έντυπων δημοσιογραφικών πληροφοριών, αλλά και για ν’ αποδοθεί πληρέστερα η ατμόσφαιρα της εποχής, εμβόλιμα παρεμβάλλονται φωτογραφίες, ταχυδρομικά δελτάρια, χάρτες, σχεδιαγράμματα, γελοιογραφίες, σφραγίδες, γραμματόσημα, κ.α.
Επίσης γίνεται σύντομη αναφορά σε πρόσωπα, που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση και συγκρότηση κατάλληλων συνθηκών πριν και αμέσως μετά την απελευθέρωσή της.
