(Αποσπάσματα)
Η Γιορτή των Τριών Ιεραρχών δίνει την ευκαιρία να προσεγγίσουμε το πατερικό πνεύμα από μια νέα, κάθε φορά, οπτική γωνία. Συνήθως μιλούμε για τη σχέση τους με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό και φιλοσοφία και τη συμβολή τους στη διατύπωση του χριστιανικού δόγματος. Είναι πολύ σημαντική αυτή η προσέγγιση, θεμελιακή θα έλεγα, για τη διαχρονική πορεία μας ως ελλήνων. Όμως, και για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό οι πατέρες του 4ου μεταχριστιανικού αιώνα είναι εξίσου σημαντικοί και απαραίτητοι ως οικοδόμοι.
Μετά το διάταγμα των Μεδιολάνων το 313 μ.Χ. και την κατοχύρωση του δικαιώματος του ελευθέρως θρησκεύεσθαι, ο χριστιανισμός μπαίνει σε νέα τροχιά. Η εξουσία συναρτάται με την εκκλησία, «Ούκ εστιν εξουσία, ει μη από Θεού τεταγμένη», γράφει ο Μ. Βασίλειος, και αλλού «Κύριος καθιστά Βασιλείς». Ο Μ. Κωνσταντίνος, εξάλλου, απευθυνόμενος στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο σημείωσε ότι «Υμείς μεν των είσω της Εκκλησίας, εγώ δε των εκτός υπό Θεού καθιστάμενος επίσκοπος αν είην».
Κατά τους πατέρες οι άρχοντες πρέπει να είναι φιλόθεοι και φιλάνθρωποι. Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος παρατηρεί ότι «Οι άρχοντες Χριστώ συνάρχουσι και συνδιοικούσι». Άρχοντες και αρχόμενοι είναι δούλοι του Θεού. Οι άρχοντες είναι διάκονοι των ανθρώπων, γι’ αυτό και στα ελληνικά ο άρχοντας είναι ‘υπουργός’ – το ‘υπό’ χρησιμοποιείται για να δηλωθεί η διακονία, η υπηρεσία, η υπευθυνότητα, ο υπόλογος άρχοντας. Πιστεύουν οι πατέρες του 4ου μ.Χ. αιώνα πως η εξουσία δεν πρέπει να χρησιμοποιεί βία, ούτε να επιβάλλεται θανατική ποινή. Ο Θεός δίνει το ξίφος στον άρχοντα μόνο ως απειλή όχι για να το χρησιμοποιεί. Όταν παραδώσουν την εξουσία στο Θεό απόπου την παρέλαβαν, το ξίφος πρέπει να είναι καθαρό.
Οι πολιτικές θέσεις του Βασιλείου, Χρυσοστόμου και Γρηγορίου του Θεολόγου είναι αποκαλυπτικές και επίκαιρες. Συγκεκριμένα γράφει ο τελευταίος πατέρας : «Οι κοινωνικές ανισότητες δεν είναι θέλημα θεού, ο θεός δημιούργησε τον άνθρωπο ελεύθερο (…) Με την πτώση θρυμματίστηκε η αρχική ενότητα και ισοτιμία μεταξύ των ανθρώπων, οι θρασύτεροι με τη βοήθεια του πολιτικού νόμου, τον οποίο κατέστησαν όργανο καταδυναστεύσεως, επιβλήθηκαν στους ασθενέστερους και έτσι οι άνθρωποι χωρίστηκαν σε πλούσιους και φτωχούς, ελεύθερους και δούλους και σε πολλές άλλες κατηγορίες. Εμείς, όμως, σαν χριστιανοί οφείλουμε να αποβλέπουμε και να τείνουμε στην αρχική ενότητα και όχι στην κατοπινή διαίρεση, στο νόμο του Θεού και όχι στο νόμο του ισχυρού».
Ο Μέγας Βασίλειος αναφέρεται στην αδικία των δυνατών σε βάρος των κοινωνικά αδυνάτων, υποστηρίζοντας ότι «συνήθως χαρακτηρίζονται κλέφτες αυτοί που κλέβουν πορτοφόλια από τα λουτρά. Δεν είναι όμως αυτοί οι πραγματικοί κλέφτες (…) αλλά κάποιοι που αποτελούν τις πολιτικές αρχές πόλεων και εθνών, άλλα αφαιρούν κρυφά, άλλα παίρνουν φανερά με τη βία (…) Κοινωνοί της κλοπής όμως γίνονται κι αυτοί που θεωρούνται άρχοντες της Εκκλησίας, όταν παίρνουν απ’ αυτούς χρήματα». Ο Μέγας Βασίλειος και ο Ιωάννης Χρυσόστομος θεωρούν ότι η κοινοκτημοσύνη είναι η λύση του κοινωνικού προβλήματος. H ισότητα και αδελφοσύνη που ευαγγελίζεται η νέα θρησκεία συνδέονται με πιο, θα λέγαμε, ανθρώπινες συνθήκες ατομικής και κοινωνικής ζωής, χωρίς τα υλικά αγαθά να παίζουν τον πρώτο ή μόνο ρόλο στη ζωή ατόμων και κοινωνιών. Αξίζει να σημειώσουμε την ιδιαίτερη θέση που δίνουν στη γυναίκα οι πατέρες του 4ου μ.Χ. αιώνα. Πολύ χαρακτηριστικά ο Γρηγόριος ο Θεολόγος παρατηρεί ότι οι άνδρες νομοθετούν, γι’ αυτό μεροληπτούν υπέρ των ανδρών.
Για τα θέματα της παιδείας και της εκπαίδευσης οι Τρεις Ιεράρχες έχουν εξόχως σύγχρονες αντιλήψεις. Παραπέμπω στο δημοσιευμένο άρθρο μου «Παιδεία, από την αρχή…» και επαναλαμβάνω εδώ «Τα βασικά στοιχεία της παιδείας για τους Τρεις Ιεράρχες είναι η αγάπη, η ελευθερία και ο σεβασμός του ανθρώπινου προσώπου. Απαιτείται διάλογος, η εξουσιαστικότητα και ο δογματισμός όχι μόνο δείχνουν έλλειψη αγάπης, αλλά και δε φέρνουν κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα. Η παιδεία πρέπει να είναι στην υπηρεσία του ανθρώπου και όχι στην υπηρεσία του συστήματος». να σημειώσουμε ότι με πρώτο το Βασίλειο καθιερώνεται ένα καθολικό σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας, ενώ και από όλους τους άλλους πατέρες ενισχύεται γενικά το φιλανθρωπικό έργο της εκκλησίας σε σωστή – με σεβασμό του προσώπου – κατεύθυνση. Το πιο σημαντικό, όμως, σημείο είναι η θέση όλων των πατέρων του 4ου αιώνα στα θέματα ιδιοκτησίας και πλούτου. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει : «Ου κελεύομεν μη πλουτείν, αλλά κακώς μη πλουτείν, έξεστι γαρ πλουτείν, αλλά χωρίς αρπαγής και βίας». Η ιδιοκτησία συνδέεται με τη δυνατότητα παροχής βοήθειας προς τους ενδεείς. Η ιδιοκτησία καθίσταται μέσον, διά του οποίου λαμβάνει σάρκα και οστά η αγάπη προς τον πλησίον. Κάτω από τούτο το σκεπτικό οι πολιτικές απόψεις των πατέρων του 4ου αι. μ.Χ. έχουν επικαιρότητα και μπορούν να συνδράμουν στην αντιμετώπιση της σημερινής πραγματικότητας.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ – ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2020
