Όταν βρίσκομαι σε τούτο το «Μεγάλο σπίτι» όπου έζησε κάποια παιδικά χρόνια ο Μάνος Χατζιδάκις, είμαι ιδιαίτερα συγκινημένος.
Θυμάμαι – πήγαινα στο απέναντι πέμπτο σχολείο στον Άη Βλάση – το 1957 ήμουν Δευτέρα Δημοτικού, στις 25 Μαρτίου έπιασε φωτιά το αρχοντικό στον τελευταίο όροφο και στις 26 που πήγαμε σχολείο είδαμε μαυρίλες γύρω γύρω. Το κτήριο τούτο από τότε ήταν μέσα στην καθημερινή μου ζωή, μεταμορφωνόμενο ως πρόσφατα.
Είμαι συγκινημένος γιατί – αυτές τις μέρες συμπληρώθηκαν δύο χρόνια από τη θανή του – ήταν όραμα και πράξη του Γιώργου Παυλίδη. Πολλοί / πολλές δούλεψαν για να μπορούμε σήμερα να γιορτάζουμε τα 93α γενέθλια του Μάνου μέσα στους χώρους που έκανε τα πρώτα βήματα δημιουργίας.
Είμαι συγκινημένος και για ένα τρίτο λόγο, που θα τον αναφέρω στο τέλος.
Ευχαριστώ για την πρόσκληση να πω δυο λόγια «Στον Μάνο που αγαπώ..». Μιχάλη, το ήθελα πολύ …
Είχα τη χαρά να συναντήσω κάποιες φορές το Μάνο Χατζιδάκι, στην Ξάνθη, και να συνομιλήσω μαζί του. Το 1979 που ήρθε στην πατρίδα του για να οργανώσει πολιτιστικές/μουσικές εκδηλώσεις και αργότερα, όταν μετά από χρόνια (1992) πραγματοποιήθηκε μια συναυλία.
Από τα εφηβικά μου χρόνια πριν από τη δικτατορία άκουγα Μάνο και μου άρεσε. Πολλές φορές ακούγαμε, στο ραδιόφωνο, χωρίς να ξέρουμε ποιου είναι το τραγούδι. Μεγαλώνοντας συνειδητοποίησα την αξία και το εύρος του.
Όταν άρχισα να ασχολούμαι συστηματικά με τη Θρακική Λογοτεχνία, συγκέντρωνα στοιχεία και για τον Μάνο, τον οποίο ενέτασσα στην ξανθιώτικη δημιουργία – ανάμεσα στους πολλούς / πολλές απόδημους των μεγάλων κέντρων. Έτσι δικαιωματικά αναφέρομαι στην ποίηση του Χατζιδάκι στη Συνοπτική Ιστορία της Θρακικής Λογοτεχνίας, που είναι η πρώτη συστηματική σχετική εργασία μου, δημοσιευμένη το 1982.
Το 1994 ήμουν δημοτικός σύμβουλος και με το θάνατό του στο Έκτακτο Δημοτικό Συμβούλιο μίλησα σχετικά.
‘Οταν τα τελευταία χρόνια το Μουσικό Σχολείο Ξάνθης ξεκίνησε τη συνάντηση μαθητών από μουσικά σχολεία και φύσηξε νέος άνεμος, είχα στο μυαλό μου ότι, εκτός από τη μουσική και τραγούδια στην πατρίδα του Μάνου, καλό θα ήταν να φωτίσουμε και το υπόλοιπο έργο του.
Έτσι, ύστερα από σχετική συζήτηση με το φίλο Νίκο Σεργκενλίδη, το Δίκτυο Λόγου και Πράξης σε συνεργασία με το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης οργάνωσε Ημερίδα με τίτλο “Ο πολίτης Μάνος Χατζιδάκις”, στη σημαδιακή ημέρα 21 Απριλίου, υπό την αιγίδα του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Καρπός της Ημερίδας αποτελεί ένα μικρό βιβλίο μου με τίτλο «Ο Μάνος που αγαπώ…», απόπου αντλώ κάποια στοιχεία.
Είναι αξιοσημείωτο ότι, ποτέ, σε οποιαδήποτε αυτοβιογραφική του σημείωση, ο Μάνος Χατζιδάκις δεν αποσιωπούσε το γεγονός ότι γεννήθηκε στην Ξάνθη, ότι εδώ πέρασε τα πρώτα παιδικά του χρόνια, στα καλντερίμια της παλιάς πόλης, ότι εδώ πήρε τα πρώτα μαθήματα μουσικής.
Από τη χώρα του Ορφέα ξεκίνησε ο Μάνος τη μεγάλη και ωραία περιπέτεια της ζωής του, “μουσικήν ποίει και εργάζου”. Μουσική με όλη τη σημασία της λέξης. Συμπαντικός στη σκέψη και στη ζωή, συνολικός.
Αυτό που λίγο προβάλλεται – ίσως γιατί είναι το πιο επικίνδυνο – είναι το κοφτερό, το επαναστατικό του πνεύμα.
“Επαναστάτης με τη μουσική, με το λόγο του, με την πράξη του, με τη ζωή του”.
Δεν είπε ότι ήταν στην Αντίσταση, στην ΕΠΟΝ. Και ποτέ, βέβαια, δε ζήτησε ανταλλάγματα γι’ αυτό.
Ο Κύκλος του στα χρόνια της Κατοχής: Οδυσσέας Ελύτης, Μάριος Πλωρίτης, Γιάννης Τσαρούχης, Γιώργος Σεφέρης, Νίκος Γκάτσος.
Ο Μάνος πάντοτε είναι απλός και ειλικρινής. Αφοπλιστικός.
“Υπήρχε μια εποχή που εμείς οι νέοι μετά τον πόλεμο ονειρευόμασταν μια διαφορετική Ελλάδα, χωρίς περιορισμούς και όρια, δίχως σκηνικά. Η πραγματικότητα μας διέψευσε”.
Οι πλαστοί διαχωρισμοί δεν είχαν ποτέ για τον Μάνο νόημα.
“Πιστεύω ότι ένας προοδευτικός αριστερός μ’ έναν προοδευτικό δεξιό έχουν πολύ περισσότερα κοινά από ένα αριστερό μ’ έναν άλλο αριστερό ή έναν δεξιό μ’ έναν άλλο δεξιό”.
Καυστικός ήταν και για τους μηχανισμούς αλλοτρίωσης.
“Η σειρά είναι οικογένεια, σχολείο. Από εκεί αρχίζει ο ευνουχισμός. Μετά είναι ο στρατός, η αστυνομία, το Πανεπιστήμιο. Και μετά αρχίζουν να σε επιβραβεύουν. Εάν επιζήσεις, σε εξορίζουν. Και πριν σ’ εξορίσουν, σε κάνουν γραφικό. Ο κίνδυνος είναι να σε κάνουν γραφικό”.
*
Ο Μάνος Χατζιδάκις όλα όσα πίστευε, πάσχισε να τα κάνει έργο. “Μουσικήν ποίει και εργάζου”. Μουσική, ποίηση, πολιτιστικά έργα υποδομής.
Από τη χώρα του Ορφέα στην ορχήστρα του Σύμπαντος.
O Μάνος Χατζιδάκις σε πολλά γραπτά του αναφέρει την εκ Ξάνθης αφετηρία του: “Τι σχέση μπορώ να έχω εγώ ένας Ξανθιώτης κρητικής καταγωγής που μεγάλωσε στην Αθήνα;”.
Ο Μάνος έχει βαθύτατη σχέση με την ποίηση. Δεν χωράει απορία γι’ αυτό. Στο δεύτερο μέρος του χαιρετισμού μου θα φωτίσω συνοπτικά τη σχέση του με την ποίηση.
Η έννοια της ποίησης και η έννοια της τέχνης κλείνουν τη γέννα και τη δημιουργία εν γένει. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι όλα τούτα είναι συγκοινωνούντα δοχεία. Τόκος και γένεση που σε κάθε περίπτωση χρησιμοποιεί διαφορετικά μέσα έκφρασης – ήχους, λέξεις, χρώματα, όγκους, τοποθετημένα με την αρμόζουσα σειρά και την αναγκαία ποσότητα.
Σε όλες αυτές τις μείξεις θέλουμε να αναμείξουμε τον Μάνο Χατζιδάκι, τον ξανθιώτη που συναιρεί Δύση και Ανατολή, Θράκη και Κρήτη, τον οικουμενικό δηλονότι.
Στην προσέγγισή μας θα συνδράμει ο ίδιος ο Μάνος με τα βιβλία που έχει κυκλοφορήσει σχετικά.
Πρώτα είναι οι δύο ποιητικές του συλλογές : “Μυθολογία” 1966 και “Μυθολογία Δεύτερη” 1982 (τώρα σε κοινή έκδοση με τους δύο τίτλους συνδεμένους συμπλεκτικά).
Το 1980 κυκλοφόρησε το βιβλίο “Σχόλια του Τρίτου” με 35 κείμενα που μεταδόθηκαν από το Τρίτο Πρόγραμμα της Ραδιοφωνίας στο διάστημα ενός έτους, Απρίλιος 1979 – Απρίλιος 1980.
Το 1988 κυκλοφόρησε ο τόμος “Ο Καθρέφτης και το Μαχαίρι” με 36 κείμενα δημοσιευμένα σε περιοδικά και εφημερίδες.
Οφείλουμε ως συμπληρωματικό υλικό να συνυπολογίσουμε και τα μελοποιημένα από τον ίδιο ποιήματα διαφόρων ελλήνων ποιητών.
Τι απαντά ο Μάνος στην ερώτηση: Πότε αρχίσατε να γράφετε ποιήματα;
Απάντηση: “Πριν μάθω να γράφω μουσική. Διότι είχα τολμηρά οράματα που ήθελαν να εκφραστούν όταν ακόμα η μουσική στα χέρια μου ήταν αδύναμη, χωρίς διαστάσεις και δυνατότητες άξιες των οραμάτων μου (έτσι τουλάχιστον πίστευα τότε). Φυσικά σύντομα διαπίστωσα ότι και η ποίηση απαιτούσε μιαν ίδια σκληρή εργασία, για να μπορέσει να γίνει ένα σίγουρο εκφραστικό όργανο, κι έτσι ρίχτηκα πιο γερά στη μουσική”. (ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ, σελ. 224)
Ο Μάνος Χατζιδάκις στην ποίησή του είναι επηρεασμένος από την εποχή του, τους τόπους και τους ανθρώπους που γνώρισε. Ώρες ώρες έχει απηχήσεις του Λόρκα, με έντονη εικονιστική διάθεση, με ρομαντική μελαγχολία και αγάπη των ξένων, όντας και ο ίδιος ξένος και μετανάστης. Οι τρόποι της Αμερικής, ο έρωτας και ο θάνατος είναι άξονες στους οποίους επανέρχεται με συντομία συχνά, συμπύκνωση και χιούμορ. Το κυρίαρχο θέμα της ποίησης του Μάνου είναι οι ανθρώπινες σχέσεις και ως ζητούμενο και ως κατάσταση. Το φευγαλέο της ευτυχίας και το εύθραυστο της ύπαρξης. Αμφίθυμη κίνηση μεταξύ κόλασης και παράδεισου.
Κλείνοντας τη συνοπτική αναφορά μας αυτή θα παραθέσουμε κάποιους στίχους του, για να μπούμε στο ποιητικό του κλίμα.
- Είναι σαν να τον γνώριζα από καιρό
Σπουδάζει φιλοσοφία
Για να μπορεί να ακούει το Modern Jazz Quartet
Και να υπακούει το σώμα του σε αδυναμίες
Με την απόλυτη επικύρωση του ακριβού μυαλού του
……………………….
- Ο πόλεμος είναι εραστής σκληρός
Μας θέλει μόνο μια φορά
Μοναδική
Κι ύστερα μας αφήνει
Με το στόμα ανοιχτό
Σ’ ένα χαντάκι
Με τα χέρια στη λάσπη
Και με την απορία
Γιατί να του δοθούμε
………………………….
Από τα ποιήματα που αφιερώνει στον Ελύτη, στον Σεφέρη και στον Γκάτσο, παραθέτουμε το πρώτο.
στον Οδυσσέα Ελύτη
Ό,τι χάραζε σε στίχους
Τα ’παιρνε η θάλασσα που ’χε στα χέρια του
Ό,τι ζωγράφιζαν τα χείλια του
Τα ’σβηνε ο ουρανός που ’χε στα μάτια του
Κ’ έτσι δεν μπόρεσε να δει
Αν έπρεπε να παραμείνει Αττικός
Ή Αιγαιοπελαγίτης.
Στο τέλος μία στροφή που δείχνει πόσο χιούμορ διέθετε ο Άνθρωπος και Ποιητής Μάνος
Ακάκιε, πρόσεξε
Τα χελιδόνια να ’ναι από φίλντισι
Κι από μεράκι κυνηγού
Να ‘χουν τη Μοίρα ανέπαφη
Στη γλώσσα τους δεμένη
Και το σημάδι του καιρού
Να κλαίει από μακριά.
………………………
Η τρίτη αιτία συγκίνησης είναι η μνήμη του Γιώργου Κωτούλα, καθώς βλέπω τα παιδιά και τώρα αλλά και όλη τη μέρα να γεμίζουν το χώρο, σκέφτηκα τον Μάνο μικρόν να τρέχει εδώ στους ίδιους χώρους. Καθώς ετοιμάζουμε μια εκδήλωση για τον Χατζιδάκι για τις 12 Νοεμβρίου, θυμήθηκα ότι ο φίλος μου ποιητής Γιώργος Κωτούλας αγαπούσε ιδιαίτερα τον Μάνο στον οποίο αφιέρωσε ένα ποίημα (που μελοποίησε θαυμάσια ο Άγγελος Μουρβάτης με τον τίτλο Ο Μάνος) ενώ στο τέλος του Θεατρικού του εμφανίζεται ο μικρός Μάνος. Παραθέτω τα δύο αυτά κείμενα – μνημόσυνο και του Μάνου και του Γιώργου. Ποιητική συλλογή: «Η Κραυγή»
Ο γιός
Με γρίφους άλυτους πιασμένους σε χορό.
Με λίγες νότες της Αλτουνιάν μες στο μυαλό.
Γκάτσος, Σεφέρης, Ελύτης και Σικελιανός,
Γιάννης Τσαρούχης και της Ξάνθης μας ο γιός.
Πέτρος Γρανίτης και ο ύμνος της ΕΠΟΝ.
ο ασπροκόρακας με πιάνο και ακορντεόν
σκλάβοι αδούλωτοι και κωμοτραγωδίες,
με Χόρν, Ντασέν, πολύτροπο τελετουργίες.
Όσοι δεν άκουσαν ενός παιδιού του κλάμα,
όσοι δεν ξέρουν για χωρισμούς κι αεροπλάνα,
πώς θ΄ ακούσουνε τον ματωμένο γάμο,
καπνίζοντας ένα τσιγάρο για τον Μάνο.
ΘΕΑΤΡΙΚΟ – Οι δύο όψεις ενός καπνόφυλλου
(τελευταία σκηνή του έργου)
ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ
Κύριοι μάθατε την ιστορία όπως σας είπα με το νι και με το σίγμα (ακούγεται μουσική πιάνου). Όμως τώρα σωπάστε κι ακούστε. Ο μικρός ξεκίνησε να παίζει πιάνο.
ΠΕΛΑΤΗΣ Α΄
Ποιος μικρός;
ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ
Ο Μάνος βέβαια. Του Χατζιδάκι ο γιος. Δίπλα μας μένει η κυρία Αλτουνιάν. Είναι δασκάλα του στο πιάνο. Ας σωπάσουμε όμως. Ο μικρός παίζει τόσο μαγευτικά (το πιάνο συνεχίζει να ακούγεται και κλείνει η αυλαία).
Σας ευχαριστώ πολύ πολύ που δώσατε
την ευκαιρία να εκφράσω τα συναισθήματά μου
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
