του Θανάση Μουσόπουλου
Ξάνθη, 15 Δεκεμβρίου 2015- Ημερίδα Γεώργιου Βιζυηνού
Ο Κωστής Παλαμάς και ο Άγγελος Σικελιανός έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάσωση ο πρώτος και στην επανατοποθέτηση ο δεύτερος του έργου του Βιζυηνού.
Ο Παλαμάς ήταν ο κυματοθραύστης που το έσωσε από το ολοκληρωτικό ναυάγιο, με κείμενά του από το 1892 ως το 1934.
Ο Άγγελος Σικελιανός σε μια δύσκολη για την Ελλάδα περίοδο το 1949 – δύο χρόνια πριν πεθάνει – σε ομιλία του δήλωσε, αφού ανέλυσε όλες τις πτυχές
του Βιζυηνού, “ο βαθύς ετούτος άνθρωπος ενοποιεί θαυματουργά τις χρονικές εκτάσεις … η ψυχή του (ταυτίζεται με την) ψυχή του τόπου μας … έχοντας μέσα του το θρακικό προζύμι της αγνότερης κοσμοεποπτείας … διαθέτει ενότητα (σε όλο το έργο του). (Ψάλλοντας για τη Θράκη) με την ίδια ουσιαστική καθολικότητα και ευθύνη προσβλέπει ακέρια την ελληνική πατρίδα. Ο μεγάλος αυτός θράκας είχε μέσα στο αίμα του το πνεύμα της αυθεντικής ελληνικής ενότητας”.
Χρήσιμο είναι να αναφέρουμε ως αντίστιξη στο Βιζυηνό – όλων των εποχών, το ακόλουθο σημείο του Αγγέλου: “Μάταια οι πιο πολλοί διανοούμενοι στις μέρες μας, υποτελείς των συνθηκών, όπου έχουν έργο τους να μάς χωρίζουν, επιδιώκουν της ανόρθωσή της με τη στιγμιαία κι εφήμερη ικανοποίηση των παθών τους”.
Το 1998 στο 3ο Διεθνές Συμπόσιο Θρακικών Σπουδών που πραγματοποιήθηκε στην Κομοτηνή, στην εισήγησή της η Βουλγάρα Σάνια Βέλκοβα μίλησε για τη θέση του έργου του Βιζυηνού στη χώρα της. Ανέφερε ότι σε Ανθολογία Νεοελληνικής Ποίησης του 1960 οι βούλγαροι επιμελητές γράφουν : “Ο Βιζυηνός εμπλουτίζει την ελληνική ποίηση με νέες μορφές και με νέο φιλοσοφικό περιεχόμενο. Η μεγάλη του καλλιέργεια και η βαθιά γνώση των ευρωπαϊκών λογοτεχνιών τον καθιστούν έναν από τους πρώτους ανανεωτές της ελληνικής ποίησης (…) Είναι ο θεμελιωτής του ελληνικού ψυχολογικού διηγήματος”.
Πέθανε πρόσφατα – μνημόσυνο η αναφορά μας τούτη, όπως μνημόσυνo και η αναφορά μας στον Παναγιώτη Μουλλά που σε πρώτη φάση ανόρθωσε τα διηγήματα του Βιζυηνού, ενώ πρόσφατα, στον πολυσέλιδο τόμο “Στους δρόμους της λογιοσύνης”, μετά θάνατον, συμβάλλει σ’ αυτό που προσδοκούσε ο Σικελιανός: στην ανάδειξη ολόκληρου του έργου του Βιζυηνού με την αναδημοσίευση φιλοσοφικών, επιστημονικών βιβλίων και μελετών και μέρους των άρθρων του στο λεξικό Μπαρτ και Χιρστ που έγραψε για βιοποριστικούς λόγους.
Ο Μουλλάς αποκαλεί το Βιζυηνό “Ανατολίτη που ήρθε από τη Δύση”, αυτός είναι θράκας Βιζυηνός του 21ου αιώνα – όπως τον παριστά έξοχα η Ειρήνη Βογιατζή στο σύγχρονο πίνακα που φιλοτέχνησε πρόσφατα για τις εκδηλώσεις μας.
*
Ο Βιζυηνός παρακολούθησε, από το 1875, τρία εξάμηνα στη Γοτίγγη, τρία στη Λειψία, τρία εξάμηνα στο Βερολίνο και δύο τελευταία πάλι στη Γοτίγγη, περίεργη διαδρομή.
Ο Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος μας πληροφορεί:
“Στη Γοτίγγη είχε γνωστούς δασκάλους και τον ένδοξο Lotze. Διδάχτηκε σύνταξη, λατινική γραμματική, ερμηνευτική και κριτική των κειμένων ιστορίας της φιλοσοφίας και λογική, ψυχολογία. Στη Λειψία παρακολούθησε και τον μεγάλο Wundt. Διδάχτηκε φιλοσοφία της θρησκείας, λογική και ηθική, Αριστοφάνη, ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και γλωσσολογία, Αισχύλο, ανθρωπολογία. Άκουσε και την ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης και τη μυθολογία. Ειδικότερες σπουδές έκανε στην ψυχολογία και την αισθητική”.
Στο αυτοβιογραφικό σημείωμα – γραμμένο στα λατινικά – που συνοδεύει τη διδακτορική του διατριβή τονίζει ότι ήταν ορφανός, φτωχός, με adversa fortuna. Λένε ότι τα χρόνια της Γερμανίας ήταν τα πιο ευτυχισμένα χρόνια της ζωής του.
Ο Γ. Βιζυηνός το 1879 είναι μαθητής του Zeller στο Βερολίνο, του σημαντικού αυτού ιστορικού της φιλοσοφίας. Ετοιμάζει τη διδακτορική του διατριβή, την παρουσιάζει με τον τίτλο “Το παιχνίδι από Ψυχολογική και Παιδαγωγική άποψη”. Η μελέτη του εγκρίνεται στη Λειψία το 1881 και τυπώνεται με έξοδα του ευεργέτη και χρηματοδότη του Ζαρίφη.
Αργότερα συγγράφει διατριβή για υφηγεσία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών “Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω” που εκδίδεται στα 1884, ενώ τον επόμενο χρόνο εγκρίνεται και ανακηρύσσεται παμψηφεί Υφηγητής της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, άμισθος και χωρίς να διδάξει στο πανεπιστήμιο ποτέ.
Ο Ευάγγελος Παπανούτσος σε βιβλία και μελέτες του έδωσε τιμητική θέση στο φιλόσοφο Βιζυηνό. Γράφει:
“Οι σπουδές του στη Λειψία, τα χρόνια που άρχιζε εκεί θριαμβευτικά με τον W.Wundt η πειραματική ψυχολογική έρευνα, τον έφεραν κοντά στο πνεύμα και στις μεθόδους αυτής της εργασίας, που έδιναν τότε την εντύπωση ότι θα ανακαίνιζαν όχι μόνο τα θέματα της ψυχολογίας, αλλά και ολόκληρο το πεδίο της φιλοσοφικής προβληματικής.
Πραγματικά υπήρξε μεγάλο ατύχημα για την κίνηση των φιλοσοφικών ιδεών στη νέα Ελλάδα το γεγονός ότι ο Γ. Βιζυηνός δεν εσταδιοδρόμησε στο πανεπιστήμιο των Αθηνών και για λόγους κυρίως υγείας εγκατέλειψε τις εργασίες του, τις ψυχολογικές κι αισθητικές”.
Για να ζήσει, διορίζεται καθηγητής Ψυχολογίας και Λογικής σε γυμνάσια και εκδίδει ανάλογα εγχειρίδια.
Όσον αφορά τις ψυχολογικές μελέτες και βιβλία, ο Ιασων Δεπούντης στο βιβλίο του “Λογοτεχνία και Ψυχολογία” αναφέρεται τιμητικά στο Βιζυηνό, εξαίρει την προσφορά του στην ψυχολογία, τονίζοντας ότι “είναι για την εποχή του προοδευτικός μελετητής, με σοβαρές πνευματικές ανησυχίες”.
Σχετικά με τις μελέτες για τις ψυχολογικές αρχές των τεχνών, “Ψυχολογικαί μελέται επί του καλού – Α΄ Πνευματικαί ιδιοφυΐαι (Παραγωγοί του Καλού)” και “Β΄ Απαρχαί των Τεχνών (Γένεσις του Καλού)”, φέρνουμε στο μυαλό τις αναλύσεις του καθηγητή μας αισθητικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γιώργο Μουρέλο, που μαζί με τον Βαν Γκογκ μελετούσε το Βιζυηνό. Για τις εργασίες αυτές του Βιζυηνού ο Παπανούτσος παρατηρεί:
“Ανιχνεύοντας τις πηγές του Καλού και τα κίνητρα καλλιτεχνικής δημιουργίας δεν χάνεται σε αφηρημένες έννοιες, αλλά εξετάζει σαν ψυχολόγος τα καλολογικά συναισθήματα, τη φύση, τις σχέσεις τους με τον άλλο ψυχικό βίο, τον εκφραστικό τους δυναμισμό”. Σε κάποιο άλλο γράφει ότι είναι “θετικός”.
Στα “Στοιχεία Λογικής” ο ίδιος ο Βιζυηνός γράφει προλογικά: “Το εγχειρίδιον τούτο εφιλοπονήσαμεν επί τη βάσει των διά ζώσης φωνής μαθημάτων τούτο μεν του αειμνήστου ημών διδασκάλου H. Lotze τούτο δε του σεβαστού ημών καθηγητού M. Drobısch, προσλαβόντες μεταξύ των θεωριών αυτών και τινας πρακτικάς του A. Trendelenburg παρατηρήσεις περί της σημασίας και χρήσεως των συλλογιστικών ιδία σχημάτων”.
Στο εγχειρίδιο “Στοιχεία Ψυχολογίας” είναι φανερό το πνεύμα της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης μεθοδικής. Μια εισαγωγική παράγραφος, για να γίνει κατανοητό το ύφος και το πνεύμα της γραφής:
“Το σύνολον των εν τω κόσμω φαινομένων δύναται να διαιρεθή εις δύο μεγάλας, χωριστάς απ’ αλλήλων κλάσεις. Η μία τούτων περιλαμβάνει τα φαινόμενα του εξωτερικού, ήτοι σωματικού κόσμου, τα οποία παρίστανται ημίν ως σχήματα, χρώματα, ήχοι, χημικαί ή μηχανικαί αλλοιώσεις και μεταβολαί, ως κινήσεις εν γένει. Η ετέρα περιλαμβάνει τα γεγονότα του εσωτερικού, ήτοι πνευματικού των εμψύχων βίου, τα οποία έκαστον ον αισθάνεται ως ιδίας αυτού καταστάσεις”.
*
Εκτός από τις φιλοσοφικές και ψυχολογικές μελέτες, και σε άλλους επιστημονικούς τομείς απλώνεται το ενδιαφέρον και η δημιουργικότητα του Βιζυηνού.
Η Λαογραφία είναι ένας κλάδος που ο Βιζυηνός όχι απλώς διακόνησε αλλά εν πολλοίς πρωτοπόρα χάραξε. Το 1885 αποστέλλει λεπτομερέστατη αναφορά στον υπουργό εξωτερικών για τη συλλογή λαογραφικού υλικού από τις εκτός Ελληνικού κράτους περιοχές, καθορίζοντας μάλιστα τους κανόνες, πολύ πριν τον Νικόλαο Πολίτη.
Στον τομέα αυτό – παραλείποντας το λογοτεχνικό του έργο πεζό και ποιητικό που είναι διάσπαρτο από λαογραφικά στοιχεία – αναφέρω δύο εργασίες του:
(1) 1888, Οι Καλόγεροι και η λατρεία του Διονύσου εν Θράκη
(2) 1896,Πρωτομαγιά
(1) Η περιγραφή του εθίμου αυτού από τον Βιζυηνό, πράγματι, κίνησε το ενδιαφέρον επιστημόνων, ιδίως Άγγλων. Έτσι, στα 1906, ο άγγλος αρχαιολόγος R. W. Dawkins γύρισε στα χωριά της Θράκης και με τα ίδια του τα μάτια επιβεβαίωσε όσα περιέγραφε ο Βιζυηνός. Η μελέτη του Βιζυηνού μεταφρασμένη στα αγγλικά, έκανε το γύρο του κόσμου. Από τότε πολλοί, Έλληνες και ξένοι, ειδικοί, ασχολούνται με τους Καλόγερους ως μια διονυσιακή λατρεία στη Θράκη.
(2) Η Καλλιόπη Παπαθανάση Μουσιοπούλου σε βιβλία της για τη λαογραφία και ιδιαίτερα στο “Λαογραφικές Μαρτυρίες Γεώργιου Βιζυηνού” αναφέρεται στην “Πρωτομαγιά” παρατηρώντας ότι “πολλά έθιμα της πρωτομαγιάς στη Θράκη τα συναντούμε μόνο ή κυρίως στο Βιζυηνό”.
Ο Βιζυηνός στη Γερμανία ήρθε σε επαφή όχι μόνο με την επιστημονική και φιλοσοφική ζωή, αλλά και με την καλλιτεχνική και λογοτεχνική. Μελετά Βάγκνερ, Νίτσε, Γκαίτε, Χάινε, Σίλερ.
Το 1882 βρίσκεται στο Παρίσι, όπου γνωρίζει το Δημήτριο Βικέλα και γάλλους του κύκλου του περιοδικού “La Nouvelle Revue” (που δημοσιεύει μετάφραση του διηγήματός του ‘Το αμάρτημα της μητρός μου’). Στη συνέχεια ταξιδεύει στο Λονδίνο, όπου γνωρίζεται με τον πρεσβευτή και φιλόσοφο Πέτρο Αρμένη Βράιλα.
Καρποί των επαφών του με την Εσπερία είναι σχετικές (επιστημονικές) μελέτες.
Το 1888 δημοσιεύει “Αι εικαστικαί τέχναι κατά την Α΄ εικοσιπενταετηρίδα του Γεωργίου Α΄”.
Για βιοποριστικούς λόγους το διάστημα 1889 – 1892 συγγράφει περίπου 110 λήμματα φιλοσοφικά, φιλολογικά κ.ά. για το εγκυκλοπαιδικό λεξικό των Μπαρτ και Χιρστ. Πολλά από τα άρθρα αυτά διακρίνονται για την προσωπική ματιά του συντάκτη τους, είναι αξιόλογα – όπως διαπιστώνει ο σημερινός αναγνώστης, στα 28 λήμματα που επιλέγει και αναδημοσιεύει ο Παν. Μουλλάς στον πρόσφατο τόμο “Στους δρόμους της λογιοσύνης”.
Το 1892 δημοσιεύεται η μελέτη του με τίτλο “Ερρίκος Ίβσεν”, που είναι η πρώτη που γράφτηκε στην Ελλάδα για το μεγάλο σκανδιναβό. Ενδιαφέρει όχι μόνο όσον αφορά το θέατρο, αλλά γενικότερα για τον πολιτισμό. Δύο στοιχεία να προσθέσουμε, πρώτο ότι ο Βιζυηνός ενδιαφερόταν θεωρητικά αλλά και “πρακτικά” με το θέατρο (ως ‘ηθοποιός’, ‘σκηνοθέτης’, ‘δάσκαλος θεάτρου’).Το δεύτερο που σημειώνουμε, με το άρθρο αυτό ο Βιζυηνός “προέβαινε σε μια συνολική πρόταση για τα πνευματικά πράγματα της χώρας μας”.
Τέλος, το 1894 δημοσιεύεται το “Ανά τον Ελικώνα – Βαλλίσματα”. Ο Κωστής Παλαμάς γράφει για τούτη την εργασία:
“Ο Βιζυηνός μέσα σε μιαν πλατιά απλωμένην ιστορική και καλολογική μελέτη για τα Βαλλίσματα, μας παρουσίασε μεταφραστικά δείγματα πολλών ποιημάτων του είδους αυτού, μας εξήγησε την τεχνική και την αισθητική τους, και τίτλος τιμής είναι γι’ αυτόν πως έμπασε μέσα στην ποίησή μας τα βαλλίσματα” (τις μπαλάντες, όπως λέμε σήμερα).
Στη συνέχεια ο Παλαμάς αναφέρεται στην μπαλάντα του Βιζυηνού “Πύργος της Κόρης”, τη σχολιάζει και καταλήγει:
“Η σοφή μελέτη που έγραψε ο Βιζυηνός για την παγκόσμιαν κίνηση της μπαλάντας βρίσκει στο ποίημα τούτο πολύ επιτυχημένη εφαρμογή”.
*
Κλείνοντας, θυμούμαι με ευγνωμοσύνη το περιοδικό “Θρακικά Χρονικά” το 1965 – πριν από πενήντα χρόνια, παρουσίασε το αφιέρωμά του στον Βιζυηνό, και τα όσα απέκτησα στη συνέχεια δίπλα στον Στέφανο Ιωαννίδη που ξαναφώτισε το μεγάλο Θρακιώτη Δημιουργό.
Ο Παναγιώτης Μουλλάς ας σφραγίσει τη σύντομη αυτή εισήγησή μου – οπωσδήποτε την αγάπη μου για τον Βιζυηνό μιας ολόκληρης ζωής:
“Να συλλάβουμε τη σύνολη πνευματική του παρουσία ως ποιητή, διηγηματογράφου και διανοουμένου συνάμα […] έτσι που το κάθε μέρος να βρ΄σικει τη θέση του, να συνδέεται, να φωτίζεται και να ερμηνεύεται από ένα όλον. Κάτι που μπορεί να νοηθεί και ως χρέος μας ή οφειλή μας”.
Σας ευχαριστώ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ
Περισσότερα στοιχεία για τα θέματα που θίγονται στην εισήγησή μου υπάρχουν σε βιβλία και εργασίες μου. Αναφέρω τα σημαντικότερα:
- Θρακιώτες Αισθητικοί, 1990
- Προσέγγιση στη ζωή και στο έργο του Γ. Βιζυηνού, 1996
- Ο Βιζυηνός Λαογράφος: Οι ‘Καλόγεροι’ και η λατρεία του Διονύσου στη Θράκη, 1996 / 1999
- ‘Πρωτομαγιά’, ένα αγνοημένο κείμενο του Γ. Βιζυηνού, 1996 / 2000
- Αέναη συναίρεση αντιθέτων στο έργο του Γ. Βιζυηνού και “Το μόνον της ζωής του ταξείδιον”, 1997
- Ο Γεώργιος Βιζυηνός, το Θέατρο και ο Ερρίκος Ίψεν, 1999-2000
- Ο Γεώργιος Βιζυηνός τον 21ο αιώνα, 2003
- Στέφανος Ιωαννίδης και “Θρακικά Χρονικά” για τον Γεώργιο Βιζυηνό (ανέκδοτο άρθρο)
- Ο Γεώργιος Βιζυηνός και η αυθεντική ελληνική ενότητα – Ο Ανατολίτης που ήρθε από τη Δύση (βιβλίο υπό έκδοση).
