Του Θανάση Μουσόπουλου -ΞΑΝΘΗ 2015
Μελετώντας την Αυτοβιογραφία του Ιωάννη Καποδίστρια και τα Γράμματα που απέστειλε στον πατέρα του, καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για έναν ιατροφιλόσοφο- κατά τον όρο της εποχής- με ιατρικές σπουδές και φιλοσοφική διάσταση σε ό,τι έπραττε στην κοινωνική, εθνική, οικογενειακή και ατομική ζωή.
Από νέος είχε κλείσει στην ψυχή του και στο νου του την Ελλάδα και αυτό ήταν το πρόταγμά του.
Αν θα θέλαμε με μια λέξη να καθορίζαμε τον βασικό του στόχο σε όλα, θα λέγαμε ότι ήταν η Ισορροπία. Και αναλυτικότερα, θα διαπιστώναμε ότι ήταν ένας ρεαλιστής με όραμα και γνώση που έκανε τα αναγκαία βήματα.
Στις θαυμάσιες και αναντικατάστατες Εκδόσεις Γαλαξία σε τρίτη έκδοση του 1971 (η πρώτη είναι του 1962) έχουμε την «Αυτοβιογραφία Ιωάννου Καποδίστρια», σελ. 169, με εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια του Μιχαήλ Λάσκαρι – ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Όπως σημειώνει ο Λάσκαρις στην Εισαγωγή του ονόμασε αυτοβιογραφία το υπόμνημα που ο Κυβερνήτης υπέβαλε στα τέλη του 1826 στον τσάρο Νικόλαο Α΄ «ζητών να γίνη δεκτή η παραίτησίς του εκ της ρωσικής υπηρεσίας». Το κείμενο του υπομνήματος επιγράφεται «Επισκόπησις της πολιτικής μου σταδιοδρομίας από του 1798 μέχρι του 1822». Ο Κ. Θ. Δημαράς στον Πρόλογό του στην ίδια έκδοση καταλήγει με τη φράση «Από το έργο του αυτό ξεκινάει η ιστορία του νέου ελληνικού κράτους».
Ο καθηγητής Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, που τόσα πρόσφερε για την έρευνα των πηγών και τη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας, που έφυγε από τούτη τη ζωή 97 ετών το Νοέμβριο του 2014 – έστω μνημόσυνο τούτη η αναφορά – το 1972 στις εκδόσεις Παπαζήση παρουσίασε το έργο του «Ιωάννης Καποδίστριας – 176 ανέκδοτα γράμματα προς τον πατέρα του 1809 – 1820» (εκ του εν Κερκύρα αρχείου της οικογενείας Καποδίστρια), σελ. 301. Εκτός από τις επιστολές, ο Ενεπεκίδης στις σελίδες 13 – 43 παραθέτει «Εισαγωγικά περί της ιστορικής σημασίας των εκδιδομένων επιστολών» με εμβριθή σχόλιά του.
Να σημειώσουμε ότι η Αυτοβιογραφία είναι γραμμένη στα γαλλικά και τα Γράμματα προς τον πατέρα του στα ιταλικά.
Εμείς, μελετώντας τα δύο σώματα των καποδιστριακών κειμένων, θα επιχειρήσουμε να φωτίσουμε ως άνθρωπο τον πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδας, τον άγνωστο «ιατρό ψυχών και σωμάτων».
*
Κάποια αποσπάσματα ακολουθούν από την Αυτοβιογραφία που αναφέρονται στον εαυτό του και στην πορεία του – κρατούμε τη γλώσσα των μεταφράσεων.
Υπενθυμίζουμε ότι ο Ιωάννης Καποδίστριας γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1776, σπούδασε ιατρική, νομική και φιλοσοφία, στην Πάντοβα, στην Ιταλία και επέστρεψε στην πατρίδα του. Στα Επτάνησα από το 1801, σε ηλικία 25 ετών, δραστηριοποιείται ποικιλότροπα και αναλαμβάνει πολιτικές θέσεις. Γράφει σχετικά ο ίδιος:
«Κατά την διάρκειαν των επτά τούτων ετών (ενν. 1801 – 1808), νέος έτι, ήρχισα τον δημόσιον βίον μου, κατ’ αρχάς ως έκτακτος επίτροπος της Κυβερνήσεως εν ταις Νήσοις, μετά ταύτα ως Υπουργός της εκτελεστικής εξουσίας καθ’ όλους τους κλάδους της διοικήσεως και τέλος ως γραμματεύς της Επικρατείας επί των Εξωτερικών, των Ναυτικών και του Εμπορίου»
Το 1809 αναλαμβάνει υπηρεσία στο υπουργείο εξωτερικών στη Ρωσία, επί τσάρου Αλεξάνδρου, στην Πετρούπολη, με ετήσιο μισθό 3000 ρούβλια χάρτινα. Γράφει:
«Η πενιχρότης των πόρων μου, η κακή κατάστασις της υγείας μου, και έτι μάλλον η αγάπη της μονώσεως και της μελέτης δεν μοι επέτρεπον να επιζητώ τας κοσμικάς εμφανίσεις».
Οι επαφές με την κοινωνία της Πετρούπολης ήταν περιορισμένες και τυπικές. Οι προϊστάμενοί του ήταν ιδιαίτερα ικανοποιημένοι για το έργο του, ενώ ο ίδιος ο τσάρος εκτιμά την προσφορά του, όπως φαίνεται από συναντήσεις και συζητήσεις τους. Ο Καποδίστριας σεμνά σημειώνει:
«΄Ημην τόσον ολίγον διατεθειμένος να θαμβωθώ εκ των πρώτων τούτων ευνοιών της τύχης».
Σημαντικός σταθμός στην πανευρωπαϊκή πορεία και ακτινοβολία του Καποδίστρια είναι η ανάθεση από τον αυτοκράτορα – όπως αποκαλεί τον τσάρο – της διευθέτησης της εσωτερικής πολιτικής κατάστασης της Ελβετίας, στα 1813. Συζήτησαν τότε το θέμα Τσάρος και Καποδίστριας και με ειλικρίνεια του είπε ο διπλωμάτης τις απόψεις του. Ο τσάρος απαντά: «Επαινώ την μετριοφροσύνην και την περίσκεψίν σας. Είμαι βέβαιος εκ των προτέρων ότι, μετά την επιτυχή σας δράσιν εν ταις Ιονίοις νήσοις, θα επιτύχετε εν Ελβετία καλύτερον παντός άλλου διπλωμάτου». Πραγματικά πέτυχε απολύτως, οι Ελβετοί τον ευγνωμονούν ως τις μέρες μας και η πολιτική ρύθμιση των καντονίων ισχύει επίσης ως σήμερον.
Ο Καποδίστριας ως απεσταλμένος του τσάρου και ως υπουργός εξωτερικών της Ρωσίας ‘αλωνίζει’ την Ευρώπη και εξ ονόματός του παίρνει μέρος σε διεθνείς συσκέψεις και συμβάλλει ουσιαστικά στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού χάρτη. Να σημειώσουμε τις δύσκολες συνθήκες μετακινήσεων από την ξηρά και τη θάλασσα, με όλες τις καιρικές αντιξοότητες στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη. Παρά την έντονη δραστηριότητα για την προάσπιση των ρωσικών δικαίων και συμφερόντων, πάντοτε στο μυαλό του είχε τα Εφτάνησα και την Ελλάδα, την τωρινή τους κατάσταση και την τύχη τους. Θα το δούμε αυτό μέσα από ελάχιστα χαρακτηριστικά αποσπάσματα της αυτοβιογραφίας του.
Συζητά με τον τσάρο: «Διά της ευνοϊκής λύσεως του ζητήματος των Ιονίων νήσων θα ηδύνατο η Ρωσία να παρασκευάση εις την Ελλάδα καλύτερον μέλλον». Αποτέλεσμα αυτών των συζητήσεων είναι να συγκεντρωθούν χρήματα και να δημιουργηθεί στην Ελλάδα η Φιλόμουση Εταιρεία για την ενίσχυση και τη μόρφωση των νέων. Από πολλά σημεία, με λόγια και πράξεις φαίνεται ότι ο Καποδίστριας περισσότερο νοιάζεται για την πατρίδα παρά για την καριέρα του. Η όλη αντίληψή του φαντάζει παρτίδα σκάκι, όπου από την προηγούμενη κίνηση λαμβάνεις υπόψη σου τι θα συμβαίνει στη μεθεπόμενη, και έτι περισσότερο.
Να σημειώσουμε ότι μέσα σε αυτά τα πλαίσια λογικής και υπολογισμού το ελληνικό ζήτημα το σκεφτόταν και το υπολόγιζε σε σχέση με τα γενικότερα προβλήματα των χριστιανών της Ανατολής, έχοντας κατά νου τα γεωπολιτικά χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής της ανατολικής Μεσογείου. Για τούτο ήθελε μεθοδική προσέγγιση και προσεκτικές ενέργειες με μακροπρόθεσμη οπτική. Αυτό δικαιολογεί το γιατί δυσανασχετούσε, όσον αφορά το ελληνικό, όταν διαπίστωνε βεβιασμένες, σπασμωδικές κινήσεις.
Ήταν αμετάπειστος, αγνός και ασφαλής ως προς τις απόψεις του. «Η αγνή μου συνείδησις και η ευθεία διαγωγή μου ενέπνεον εις εμέ τοιούτον αίσθημα ασφαλείας» διαπιστώνει με ειλικρίνεια ό ίδιος. Ήξερε τι ήθελε. Πίστευε στο καλύτερο μέλλον των Ελλήνων, παρακολουθούσε την όλη κατάστασή τους και ενεργούσε για τη μόρφωση των ελληνοπαίδων. Και με δικά του χρήματα ενίσχυε τις σπουδές τους. Θλίβεται και δυσανασχετεί όταν πληροφορείται ότι διαδίδεται κατά τις παραμονές της επανάστασης ότι η Ρωσία και ο Τσάρος είναι έτοιμοι να βοηθήσουν τον αγώνα. Γιατί ο Καποδίστριας ήταν ρεαλιστής με όραμα και γνώση που έκανε τα αναγκαία βήματα.
Γράφει χαρακτηριστικά : «Η ζωή μου είχεν ήδη δηλητηριασθή από τας περιπλοκάς ταύτας και τας εξ αυτών διχογνωμίας, ότε αι ταραχαί εν Μολδοβλαχία και αι άγριαι εν Κωνσταντινουπόλει θανατώσεις, εν τέλει δε η εν Ελλάδι επανάστασις επεσώρευσεν επί της κεφαλής μου το βάρος ευθυνών ων αι πράξεις μου ουδαμώς υπήρξαν υπαίτιοι».
Όλα άλλαξαν ανεπιστρεπτί, με την επανάσταση. Ο Καποδίστριας δεν μπορεί να μείνει στη θέση του, δεν έχει ενδοιασμό: στο δίλημμα Ελλάς ή Ρωσία, επιλέγει την πατρίδα του και παραιτείται τον Αύγουστο του 1822. Ο τσάρος Αλέξανδρος του έδωσε ‘απεριόριστη άδεια’. Το 1826 ο Καποδίστριας υποβάλλει το υπόμνημα – που ονομάστηκε ‘Αυτοβιογραφία’ – στον τσάρο Νικόλαο Α΄ που κάνει δεκτή την παραίτησή του την 1η Ιουλίου 1827, μετά από πέντε ολόκληρα χρόνια – τόσο τον εκτιμούσαν στη Ρωσία! Στο διάστημα αυτό, αφού έφυγε από την Πετρούπολη, εγκαθίσταται στη Γενεύη και δραστηριοποιείται υπέρ των Ελλήνων.
*
Αν, εκ των πραγμάτων, η Αυτοβιογραφία επικεντρώνεται σε θέματα διπλωματικής και πολιτικής υφής, τα Γράμματα του Ιωάννη προς τον πατέρα του Αντώνιο Μαρία Καποδίστρια, στο χρονικό διάστημα 1809 – 1820, επεκτείνονται και κυρίως αναφέρονται σε θέματα προσωπικά, οικογενειακά, ανθρώπινα και ανθρωπιστικά. Είναι, κατά τον επιμελητή και σχολιαστή Π. Ενεπεκίδη, ψυχογραφίες του Ιωάννη Καποδίστρια.
Θα παρουσιάσουμε πολύ λίγα χαρακτηριστικά αποσπάσματα, ενώ στο τέλος θα δώσουμε για λίγο το λόγο στον αείμνηστο καθηγητή, που γνωρίσαμε προσωπικά εδώ στην Ξάνθη, έναν θερμό και ευθύ άνθρωπο, σε εκδηλώσεις του Συλλόγου Ποντίων, όταν πρόεδρός του ήταν ο επίσης μακαρίτης Γιώργος Ταβουλτσίδης.
Να σημειώσουμε ότι η αλληλογραφία μεταξύ απομακρυσμένων πόλεων και περιοχών (πχ Πετρούπολη – Κέρκυρα) ήταν δύσκολη, γινόταν με ενδιάμεσους σταθμούς, και όταν έστελνες ένα γράμμα δεν ήξερες ούτε αν ούτε πότε αυτό θα έφτανε στον προορισμό του. Συχνά ο Καποδίστριας προβληματίζεται για αυτά τα θέματα, αποστολής και λήψης γραμμάτων από τον πατέρα του.
Σε πολλές επιστολές έχουμε πληροφορίες για την καθημερινή ζωή του Καποδίστρια, αλλά και λεπτομέρειες από τα συχνά και μακρά ταξίδια του. Σ’ ένα από τα πρώτα γράμματα, τέλος Δεκεμβρίου 1808/ αρχές Γενάρη 1809, μιλά για το ταξίδι από Βιέννη σε Πετρούπολη. Διαβάζουμε ανάμεσα στα άλλα:
«Έχω έναν άριστον σύντροφον ταξιδίου εις το πρόσωπον του κυρίου Ανδρέου Πιέρη, υπαλλήλου Ρώσου. Έναν εξαίρετον υπηρέτην Πολωνόν, ένα καλόν όχημα, γουναρικά, θερμά υποδήματα και τέλος έναν φανόν διαρκείας, όστις θα θερμαίνη το όχημα, όπου θα είμαι εντός μιάς εαρινής θερμοκρασίας, αν και έξω το θερμόμετρον είναι εις τους δεκατέσσερας και ίσως άνω των είκοσι και εικοσιτεσσάρων βαθμών ψύχους. Με όλας τας προφυλάξεις αυτάς δεν διακινδυνεύει κανείς τίποτε εις το ταξίδιον. Πολύ ολιγώτερον εις την Πετρούπολιν όπου τα μέσα είναι άφθονα. Η άφιξίς μου, η υποδοχή, η διαμονή, το αποτέλεσμα του ταξιδίου τούτου είναι γραμμένα ψηλά… αλλά ένα προαίσθημα ευνοϊκόν με ενθαρρύνει να ελπίζω πολύ. Σας επαναλαμβάνω εκείνο το οποίον πολλάκις έγραψα και είπα: ότι δεν θα ημπορούσα ούτε μίαν στιγμήν να ζήσω χωρίς την ελπίδα και την βεβαιότητα ότι θα επανίδω γρήγορα την οικογένειαν και να είμαι εις αυτήν χρήσιμος».
Σε επόμενη επιστολή γράφει: «Σεις μου λέγατε ότι οπουδήποτε και αν ευρίσκωμαι, να ενθυμούμαι την μητρικήν γην και την οικογένειαν. Και η μία και η άλλη ιδέα έχει τόσον αφομοιωθή με την ύπαρξίν μου, όπως είναι ο αέρας διά τας ζωτικάς λειτουργίας».
Ένα θέμα που συναντούμε είναι ο γάμος, το συνοικέσιο, η δημιουργία οικογένειας. Αισθάνομαι ότι γενικά δεν θέλει να δεσμευθεί με τα δεσμά του γάμου, προβάλλοντας οικονομικούς λόγους στην αρχή, αργότερα λόγω της απασχόλησής του με τη διπλωματία, τέλος (καταλαβαίνει το άγχος του πατέρα του) προτείνει να νυμφευθεί κάποιος από τα αδέλφια του και όχι ο ίδιος.
Συχνά γίνεται αναφορά σε θέματα υγείας. Γράφει: «Αισθάνομαι τώρα πλέον υγιής και πλέον δυνατός από πριν και τούτο το αποδίδω εις την κάθαρσιν που έλαβον τα έντερά μου αναγκαστικώς προσβληθέντα από κακούς χυμούς. Η διάθεσίς μου είναι πλέον ζωηρά και αισθάνομαι πλέον εύθυμος από πριν. Τούτο είναι αποτέλεσμα της καλυτέρας φυσικής και ηθικής καταστάσεώς μου». Η ψυχική και σωματική κατάσταση αλληλοεπηρεάζονται και αλληλοκαθορίζονται, όπως φαίνεται από διάφορα σημεία των επιστολών του Καποδίστρια. «Η υγεία μου είναι πολύ καλή. Μου προκαλεί μεγάλην ευχαρίστησιν να βλέπω την γην και τα πρώτα ίχνη βλαστήσεως (είναι τέλη Μαρτίου 1818, Βαρσοβία). Ως επίσης δύναμαι να αναπνέω ελεύθερον αέρα και να ζω εις ένα δωμάτιον όπου δύνανται να μένουν ανοικτά τα παράθυρα επί μερικάς ώρας της ημέρας». Μας πληροφορεί σε κάποιες επιστολές για τη λουτροθεραπεία που έκανε στη Βοημία, με θετικά αποτελέσματα.
Αναφέρεται σε θέματα οικονομίας, ένα παράδειγμα. Το 1814 από τη Βιέννη στέλνει δώρα, βελούδινο ύφασμα για τη μητέρα του και ένα σερβίτσιο για την οικογένεια. Γράφει χαρακτηριστικά: «Δεν είναι πρώτης ποιότητος, αλλά καθημερινής χρήσεως. Εθεώρησα ανωφελές να κάμω μεγάλην δαπάνην, επειδή το εθεώρησα άσκοπον».
Συναντούσε έλληνες γνωστούς, συγγενείς, αλλά και αγνώστους. Φρόντιζε έντονα κυρίως για τη μόρφωση των νέων. Σε μία σχετική περίπτωση σημειώνει: «Αύτη (η εκπαίδευση του γιού της αδελφής του Νάνε Πολυλά στη Βιέννη) θα διέπεται από αρχάς, και θα έχη ως σκοπόν: καρδίαν, ήθη, θρησκείαν και μόρφωσιν ανάλογον προς τους χρόνους εις τους οποίους ζώμεν και προς τους ανθρώπους με τους οποίους θα συναλλασσώμεθα».
Τον Ιωάννη Καποδίστρια τον χαρακτηρίσαμε ιατροφιλόσοφο, γιατί η σκέψη του, οι αναλύσεις, οι προσεγγίσεις του είχαν την παράμετρο της φιλοσοφίας και συνάμα της ιατρικής. Διακρίνεται για την ολιστική ανάγνωση της ανθρώπινης υπόστασης.
«Η γλώσσα την οποίαν ομιλώ είναι εκείνη της καρδίας και της συνειδήσεως, και μη έχουσαι και η μία και η άλλη την ανάμνησιν των περασμένων πραγμάτων ως και άλλα τόσα όνειρα, αλλ’ αληθείας που αντιπροσωπεύουν νομίμως την κατάστασιν των πραγμάτων, δηλαδή την φύσιν των ημετέρων ανθρώπων και εκείνην της χώρας μας, λαμβανομένων υπ’ όψιν των δύο μεγάλων της συντελεστών, ήτοι της γεωγραφικής της θέσεως και της πολιτικής της καταστάσεως (…) Θα έλθη ημέρα καθ’ ην το φως της αληθείας θα αποδώση δικαιοσύνην εις την αλήθειαν. Εκείνοι οι οποίοι δεν αγαπώσι το φως και θέλουν πάντοτε σκότος και όνειρα, είναι πολύ δυστυχείς».
Ολοκληρώνοντας τον περίπατό μας στο πλούσιο υλικό των γραμμάτων του ανθρώπου Ιωάννη Καποδίστρια προς τον πατέρα του να σημειώσουμε τρία στοιχεία που ξεχωρίζουν, με τα λόγια του ίδιου :
– Δεν έχω ουδόλως αλλάξει, ούτε τα ήθη, ούτε τας συνηθείας, ούτε τας ιδέας, ούτε τα αισθήματα
– Όπου κι αν στρέψη τις το βλέμμα εις την Ευρώπην και εις το άλλο ημισφαίριον, δεν βλέπει ειμή παθήσεις, βάσανα, φόβους, ανησυχίας … Διατί να αξιώμεν να κάμη εις όλα και παντού εξαίρεσιν εις τον γενικόν κανόνα!
– Το ψύχος και η θερμότης, τα τονωτικά και όλα τα φάρμακα επιφέρουν βεβαίως αποτελέσματα. Ποίος όμως δύναται να είπη αν αυτά είναι εκείνα των οποίων έχει ανάγκην η φύσις διά να ισορροπήση (…) Ο μόνος κανών που μου φαίνεται ουσιώδης είναι εκείνος του να διαθέτωμεν αρμονικώς με γνώσιν και μέτρον την καθημερινήν ενδυνάμωσιν, ήτις συνήθως δίδεται εις το σώμα και εις την ψυχήν (…) Το παν συνίσταται εις τας σωστάς αναλογίας.
*
Αφήνουμε τις επιστολές αυτές με δύο γενικές επισημάνσεις που ο καθηγητής Πολυχρόνης Ενεπεκίδης στην Εισαγωγή του διατυπώνει :
1.
«Η ζωή του ανθρώπου έχει φαίνεται μέσα της ένα αρχικό μοτίβο που δεν πρόκειται ν’ αλλάξη ριζικά παρ’ όλες τις παραλλαγές που του προσφέρει η κατοπινή ζωή. Έτσι υπήρξε και ο βίος ο εσωτερικός του Καποδίστρια. Η δόξα, η λάμψι, τα πλούτη, που κι αυτά υπήρξαν μετρημένα, είναι απλώς παραλλαγές στο βασικό, το αδυσώπητο μοτίβο».
2.
«Υπάρχει μια αντίφασι και μια αντινομία μεταξύ της νοοτροπίας του Realpolitiker (: ορθολογιστή – ρεαλιστή πολιτικού) Καποδίστρια που γνωρίζει να αίρεται με την ψυχρή λογική πάνω από βασικά αιτήματα ολόκληρου λαού και να προσγειώνεται από την άλλη πλευρά στις ασήμαντες καθημερινές φροντίδες του στενού οικογενειακού κύκλου».
Αναμφίβολα, και οι δύο αυτές επισημάνσεις ανοίγουν μεγάλους δρόμους για έρευνα πολυεπίπεδη του φαινομένου «Ιωάννης Καποδίστριας».
Νομίζω ότι πολλά έχουμε να διδαχθούμε στη σημερινή συγκυρία από τις μελέτες γύρω από τον πρώτο κυβερνήτη της νεότερης Ελλάδας.
