Εισήγηση του Θανάση Μουσόπουλου
Πηγάδια, 31 Ιανουαρίου 2015
Θα μπορούσε κάποιος να ρωτήσει γιατί “Εθνική Άμυνα” και λογοτεχνία. Μπορώ να συνδέσω την εθνική άμυνα με την ιστορία, με τη γλώσσα, με τον πολιτισμό γενικότερα. Γιατί αυτά είναι τα στοιχεία του έθνους, του κάθε έθνους, αυτά είναι τα συστατικά στοιχεία και τα όπλα άμυνας. Τα ειρηνικά μέσα, τα ειρηνικά όπλα που διαθέτει ο κάθε πολίτης.
Πριν από πολλά χρόνια είχα μιλήσει σε κάποιες πόλεις και χωριά με θέμα “Αγώνες της Θράκης για Ελευθερία”. Μερικοί περίμεναν να μιλήσω για πολέμους, μάχες και ήρωες. Εγώ όμως τους απογοήτευσα, γιατί μίλησα για πολιτισμό και λογοτεχνία. Όταν διαμαρτυρήθηκαν ή αναρωτήθηκαν, τους εξήγησα – νομίζω πείσθηκαν.
Σήμερα επέλεξα να μιλήσω για δύο μεγάλους παλιότερους θρακιώτες λογοτέχνες που γεννήθηκαν στην Ανατολική Θράκη ο ένας, στη Βόρεια Θράκη / Ανατολική Ρωμυλία ο άλλος.
Όταν μιλούμε για θρακικό πολιτισμό, αναφερόμαστε πάντοτε στην ενιαία Θράκη, που στην αρχαιότητα ξεκινούσε από τον Όλυμπο, έφτανε επάνω στον Αίμο και στη Μαύρη Θάλασσα, τον Εύξεινο Πόντο, και απλωνόταν ως το Βυζάντιο – μεταγενεστερη Κωνσταντινούπολη, το Βόσπορο, στο Θρακικό πέλαγος. Μιλούμε βέβαια για έναν τρισχιλιόχρονο ελληνικό πολιτισμό στο χώρο της ενιαίας Θράκης. Με την πάροδο των χρόνων περιορίζεται η έκταση της Θράκης, περιλαμβάνοντας τη Βόρεια Θράκη που το 1886 προσαρτάται αυθαίρετα στη Βουλγαρία και την Ανατολική Θράκη που το 1923 από τις συνθήκες και τις μεγάλες δυνάμεις παραχωρείται στην Τουρκία. Το μικρό τμήμα της νοτιοδυτικής Θράκης το 1919/1920 ενσωματώνεται στην Ελλάδα.
Οι δύο λογοτέχνες για τους οποίους θα μιλήσουμε ανήκουν στην ενιαία Θράκη. Ο Γεώργιος Βιζυηνός κατάγεται από τη Βιζύη της Ανατολικής Θράκης, ο Κώστας Βάρναλης κατάγεται από τον Πύργο της Βόρειας Θράκης. Όταν ήρθαν στην Αθήνα για να σπουδάσουν, για τους Αθηναίους ο πρώτος ήταν Τούρκος ή τουρκόσπορος και ο δεύτερος Βούλγαρος. Τόσο ήξεραν από ιστορία και πολιτισμό οι κάτοικοι του μικρού νεοελληνικού κράτους!
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ
Ὁ Γεώργιος Βιζυηνὸς γεννήθηκε στὴ Βιζύη τῆς Ἀν. Θρᾴκης τὸ 1848. Σὲ πολὺ νεαρὰ ἡλικία τὸν στείλανε στὴν Κωνσταντινούπολι κοντὰ σ᾿ ἕνα θεῖο του, γιὰ νὰ μάθῃ ραφτική, αὐτὸς ὅμως κατώρθωσε νὰ εἰσαχθῇ σπουδαστὴς στὴ Θεολογικὴ Σχολὴ τῆς Χάλκης, ὅπου μεταξὺ τῶν καθηγητῶν του εἶχε καὶ τὸν ποιητὴ Ἠλία Τανταλίδη. Ὁ τυφλὸς Κωνσταντινουπολίτης καθηγητὴς διέκρινε στὸ νεαρὸ σπουδαστὴ ἰδιοφυΐα καὶ τὸν σύστησε στὸν ἐθνικὸ εὐεργέτη Γεώργιο Ζαρίφη· μὲ δαπάνες αὐτοῦ ὁ Βιζυηνὸς κατέβηκε στὰς Ἀθήνας, ὅπου σπούδασε φιλολογία στὸ Πανεπιστήμιο, κατόπιν ἐπῆγε στὴ Γερμανία, κι᾿ ὅταν ἀνηγορεύθη διδάκτωρ, κατέβηκε πάλι στὰς Ἀθήνας καὶ διωρίσθη καθηγητὴς τοῦ δραματικοῦ τμήματος στὸ Ὠδεῖο Ἀθηνῶν. Τὸ 1892 προσεβλήθη ἀπὸ φρενικὴ νόσο καὶ μετὰ τέσσαρα ἔτη ἀπέθανε στὸ Δρομοκαΐτειο φρενοκομεῖο.
Ὁ Γεώργιος Βιζυηνὸς πρωτοπαρουσιάσθηκε στὰ ἑλληνικὰ γράμματα μὲ τὸ ποίημά του «Κόδρος», ποὺ φοιτητὴς στὰς Ἀθήνας, τὸ ὑπέβαλε σ᾿ ἕνα ποιητικὸ διαγωνισμὸ τοῦ 1874 κι᾿ ἐβραβεύθη. Τὸ 1878 ἔστειλε ἀπὸ τὴ Γερμανία στὸν Βουτσιναῖο διαγωνισμὸ συλλογὴ ποιημάτων μὲ τὸν τίτλο «Ἄρες μάρες κουκουνάρες», ποὺ βραβεύθηκε κι᾿ αὐτή. Τὸ 1884 ἐξέδωκε στὸ Λονδίνο ἄλλη συλλογὴ ποιημάτων μὲ τὸν τίτλο «Ἀτθίδες αὖραι» κι᾿ ὅταν πιὰ ἐγκατεστάθη στὰς Ἀθήνας, ἐδημοσίευσε διηγήματα καὶ ποιήματα στὰ περιοδικὰ «Ἑστία» καὶ «Διάπλασις τῶν παίδων».
Ἡ καθαρεύουσά του εἶναι δουλεμένη καὶ ζωντανή, ἐνῷ οἱ διάλογοι γράφονται στὴ δημοτική. Κρῖμα, ποὺ ἐνῷ τὸν συγκίνησε ἡ δημοτικὴ (ἀπόδειξη τὸ χαριτωμένο ἀφήγημά του Διατὶ ἡ μηλιὰ δὲν ἔγινε μηλέα) δὲν μπόρεσε νὰ ὑπερνικήσει τὸν γλωσσικὸ διχασμό. Ὁπωσδήποτε τὰ διηγήματά του Τὸ ἁμάρτημα τῆς μητρός μου, Ποῖος ἦταν ὁ φονεὺς τοῦ ἀδελφοῦ μου, Αἱ συνέπειαι τῆς Παλαιᾶς ἱστορίας, Τὸ μόνον τῆς ζωῆς τοῦ ταξείδιον καί, κυρίως, τὸ καλύτερό του Μοσκὼβ Σελὴμ θεωροῦνται σημαντικότατα ἔργα τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας. Σημαντικὰ ἐπίσης εἶναι τὰ δοκίμιά του γιὰ τὸν Πλωτίνο, τὸν Ἴψεν, τὶς μπαλάντες κ.ἄ. Τὸ 1885 ἐξελέγη άμισθος ὑφηγητὴς τῆς φιλοσοφίας μὲ τὸ ἔργο του Ἡ φιλοσοφία τοῦ καλοῦ παρὰ Πλωτίνῳ. Το πανεπιστημιακό κατεστημένο δεν τον δέχθηκε ποτέ.
Ένα ποίημα για τη Θράκη και ένα πεζό για τη γλώσσα του Βιζυηνού θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια.
Θρᾳκῶν ᾎσμα
Ἀπὸ τὴ Θρᾴκη, βρὲ παιδιά,
ἀπὸ τὴν Πιερία
ἐβγῆκεν ἡ Θρησκεία.
Κι᾿ ἔσυραν αὔραις τοῦ Θρακιὰ
ἀπ᾿ τὴν χρυσή της δάδα
μιὰ σπίθα στὴν Ἑλλάδα.
Καὶ τὴν ἐσπείρανε κοντὰ
στὴν παλαιὰν Ἀθήνα,
στὴν πρώτην Ἐλευσίνα.
Κι᾿ ἐγείνη φῶς στὰ σκοτεινὰ
κι᾿ ἐφάνηκ᾿ ἐκεῖ κάτου
ὁ Δίας κι᾿ ἡ γενιά του.
Γι᾿ αὐτό, καθεὶς ἂς προσπαθᾷ
τὸ φῶς νὰ φέρῃ τώρα
στὴν πρώτη του τὴ χώρα!
Η Θράκη είναι ο χώρος που γεννήθηκε η θρησκεία.
Για τη γλώσσα είναι το επόμενο απόσπασμα από το περίφημο διήγημα του Βιζυηνού “Διατὶ ἡ μηλιὰ δὲν ἔγινε μηλέα”
Ὁ διδάσκαλός μου ὅμως, δὲν ἠξεύρω τί παθών, ἀπεφάσισεν ἀπ᾿ ἐκείνης τῆς στιγμῆς νὰ μὲ μάθῃ καὶ καλὰ ὅτι ἡ μηλιὰ δὲν εἶναι μηλιά, ἀλλὰ μηλέα!
– Πές πὼς τὸ λένε μηλέα! ἐκραύγαζεν ἔξαλλος ὁ ἰσχνὸς καὶ χλωμὸς νεανίσκος, κρατῶν με ἀπὸ τὸ ὠτίον καὶ δεικνύων τὸ δένδρον.
– Μπά, π᾿ ἀνάθεμά τον! ἐσκεπτόμην ἐγὼ ἠγανακτισμένος, πὼς ἠμπορεῖ αὐτὸ ποτὲ νὰ γίνῃ ἡ μηλιὰ μηλέγα! Αὐτὸ εἶναι τὸ ἴδιο δένδρο ποὺ ἔχουμεν εἰς τὸν κῆπον μας, κάμνει τὰ αὐτὰ ἄνθη, τὰ αὐτὰ φύλλα, τοὺς αὐτοὺς καρπούς, δὲν ἠμπορεῖ παρὰ νὰ εἶναι καὶ αὐτὸ μηλιά, ὅπως ἡ ἐδική μας. Τὸ ξεύρω ἀπὸ μίας ἀρχῆς, μὲ τὸ ἔμαθεν ἡ μητέρα μου. Τὸ λέγει ὅλος ὁ κόσμος! Ἐγὼ ποῖον νὰ πιστεύσω περισσότερον, τὴν μητέρα μου καὶ τοὺς χωριανούς μου ἢ αὐτὸν τὸν ξένον, ποὺ ἦλθε νὰ μᾶς ἀλλάξῃ τὰ ὀνόματά μας!
– Ὄχι δάσκαλε, δὲν τὸ ξέρεις! ἀπεκρινόμην ὁσάκις μὲ ἠρώτα· αὐτό ῾ν᾿ μηλιά!
– Μπά; Ἔτσι θὲς ἐσύ, χαϊβάνι; Τώρα νὰ σὲ δείξω ἐγὼ πῶς τὸ λέν.
Καὶ -αὐτοῦ σὲ τρώγει, αὐτοῦ σὲ πονεῖ- μοῦ ἔδωκεν ὁ ἀθεόφοβος τεσσαράκοντα παρὰ μίαν, ὀξύτατα κραυγάζων ἐν τῷ μεταξὺ νὰ εἰπῶ ὅτι ἡ μηλιὰ δὲν εἶναι μηλιά, ἀλλὰ μηλέα!
[Ο Βιζυηνός συμβιβάστηκε με την ιδέα ότι το δέντρο της αυλής του ήταν μηλιά, ενώ στο σχολείο ήταν μηλέα].
Το 2015 – 2016 συμπληρώνονται 120 χρόνια από το θάνατο του Γεωργίου Βιζυηνού, Εδώ στη Θράκη έχουμε χρέος να οργανώσουμε τιμητικές εκδηλώσεις. Ήδη στην Κωνταντινούπολη για το Μάρτη του 2015 το Ζωγράφειο Λύκειο και τα Εκπαιδευτήρια Μαντουλίδη οργανώνουν μαθητικό συνέδριο για τον Γεώργιο Βιζζυηνό υπό την αιγίδα του Οικουμενικού Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίου.
ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ
Γεννήθηκε στον Πύργο (Μπουργκάς) της Ανατολικής Ρωμυλίας / νυν Βουλγαρίας το 1884, όπου βίωσε το κλίμα του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Πήρε το επώνυμο Βάρναλης από την Βάρνα.
(Το επίθετο του πατέρα του ήταν Μπουμπούς.)
Το 1898 τέλειωσε το Ελληνικό Σχολείο και συνέχισε την εκπαίδευσή του στα Ζαρίφεια διδασκαλεία της Φιλιππούπολης και έπειτα με την υποστήριξη του Μητροπολίτη Αγχιάλου ήρθε στην Αθήνα για να σπουδάσει Φιλολογία όπου και πήρε μέρος στη διαμάχη για το Γλωσσικό Ζήτημα ως υποστηρικτής των δημοτικιστών.
Το 1908 πήρε το πτυχίο του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και άρχισε να εργάζεται στην εκπαίδευση στην αρχή στο ελληνικό διδασκαλείο του Πύργου (Μπουργκάς) και στη συνέχεια στην Ελλάδα (στην Αμαλιάδα) και μεταξύ άλλων στην Ανωτάτη Παιδαγωγική Ακαδημία Αθηνών.Διετέλεσε για πολλά χρόνια καθηγητής μέσης εκπαίδευσης ενώ εργάστηκε για βιοποριστικούς λόγους και ως δημοσιογράφος. Από το 1910 άρχισε να ασχολείται με τη λογοτεχνική μετάφραση, κυρίως αρχαίων δραμάτων. Μετά το δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο, στον οποίο πήρε μέρος, φοίτησε στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης του Γληνού.
Το 1919 πήγε στο Παρίσι με υποτροφία και παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας, φιλολογίας, κοινωνιολογίας και αισθητικής. Τότε προσχώρησε στον μαρξισμό και τον διαλεκτικό υλισμό και αναθεώρησε τις προηγούμενες απόψεις του για την ποίηση, τόσο σε θεωρητικό, όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Το καλοκαίρι του 1921 έγραψε στην Αίγινα Το Φως που καίει, που εξέδωσε ένα χρόνο αργότερα στην Αλεξάνδρεια με το ψευδώνυμο Δήμος Τανάλιας.
Το 1926 παύτηκε από τη θέση του ως καθηγητή της Παιδαγωγικής Ακαδημίας, με αφορμή ένα δημοσίευμα της Εστίας που δημοσίευσε ένα απόσπασμα από Το φως που καίει. Το 1927 τύπωσε τους Σκλάβους Πολιορκημένους.
Το 1932 εξέδωσε την Αληθινή απολογία του Σωκράτη.
Στην Κατοχή έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση, ως μέλος του ΕΑΜ.
Tο 1956 τιμήθηκε από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών και το 1959 τιμήθηκε με το βραβείο Λένιν. Πέθανε στις 16 Δεκεμβρίου 1974.
Το έργο του είναι γραμμένο στη δημοτική και έχει καλά επιμελημένη μορφή και πλαστικότητα στην έκφραση. Χαρακτηρίζεται από θερμή λυρική φαντασία και σατιρική διάθεση με ενδιαφέρον για τον σύγχρονο άνθρωπο.
Ένα ποίημα για τον αγώνα μας και ένα πεζό για τον πολιτισμό μας θα παραθέσουμε στη συνέχεια.
Οι Μοιραίοι
Mες την υπόγεια την ταβέρνα,
μες σε καπνούς και σε βρισές
(απάνω στρίγγλιζε η λατέρνα)
όλ’ η παρέα πίναμ’ εψές·
εψές, σαν όλα τα βραδάκια,
να πάνε κάτου τα φαρμάκια.
Σφιγγόταν ένας πλάι στον άλλο
και κάπου εφτυούσε καταγής.
Ω! πόσο βάσανο μεγάλο
το βάσανο είναι της ζωής!
Όσο κι ο νους να τυραννιέται,
άσπρην ημέρα δε θυμιέται.
Ήλιε και θάλασσα γαλάζα
και βάθος τ’ άσωτ’ ουρανού!
Ω! της αβγής κροκάτη γάζα,
γαρούφαλα του δειλινού,
λάμπετε, σβήνετε μακριά μας,
χωρίς να μπείτε στην καρδιά μας!
Tου ενού ο πατέρας χρόνια δέκα
παράλυτος, ίδιο στοιχειό·
τ’ άλλου κοντόημερ’ η γυναίκα
στο σπίτι λυώνει από χτικιό·
στο Παλαμήδι ο γιος του Mάζη
κι η κόρη του Γιαβή στο Γκάζι.
― Φταίει το ζαβό το ριζικό μας!
― Φταίει ο Θεός που μας μισεί!
― Φταίει το κεφάλι το κακό μας!
― Φταίει πρώτ’ απ’ όλα το κρασί!
Ποιος φταίει; ποιος φταίει; Kανένα στόμα
δεν το βρε και δεν το πε ακόμα.
Έτσι στη σκοτεινή ταβέρνα
πίνουμε πάντα μας σκυφτοί.
Σαν τα σκουλήκια, κάθε φτέρνα
όπου μας έβρει μας πατεί.
Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα,
προσμένουμε, ίσως, κάποιο θάμα!
Εις απολογίαν!
Ο Κώστας Βάρναλης θυμάται τον καιρό που δούλευε καθηγητής στα Μέγαρα:
Γραμματική της αττικής διαλέκτου (ευκτική, τα εις -μι ρήματα, κατηγορηματική μετοχή, τα μνήμης και λήθης σημαντικά και όλη η ρέστη κόλαση του αρχαίου τυπικού και συνταχτικού). Και μαζί λατινικά -Sicilia est insula, Graecia habet poetas!!… Όλην αυτήν την πτωμαϊνη την προσφέρναμε πρωί πρωί στα πιο φυσικά, στα πιο ατόφια, στα πιο γνήσια τέκνα της μάνας γης. Ο οδοστρωτήρας της κλασικής παιδείας (που είναι… αριστοκρατική) ήθελε να περάσει πάνου απ’ αυτές τις λαϊκές ψυχές, που ήτανε από σιδερόπετρα. Ενώ τους χρειαζότανε γεωργική και πραχτική μόρφωση. Σήμερα τα Μέγαρα έχουνε και… γυμνάσιο!
Ο Σπυράκης κι εγώ προσπαθούσαμε ν’ ανοίγουμε κανένα παράθυρο σ’ αυτό το ντουβάρι της κλασικής μόρφωσης. Να μπαίνει ήλιος! Εκείνος σα φυσικομαθηματικός και καλός παιδαγωγός έδινε στα μεγαριτάκια μπόλικες και χρήσιμες πραχτικές γνώσεις. Εγώ προσπαθούσα να τους… ξαναθυμίσω τη “νεοελληνική τους πραγματικότητα”, να τους γνωρίσω τα δημοτικά κείμενα και να τους κάνω να μην περιφρονούνε τη γλώσσα τους. Πάντα με προσοχή, γιατί ήξερα πως κείνη την εποχή το μεγαλύτερο εθνικό έγκλημα ήτανε ο… μαλλιαρισμός! Κι εγώ ήμουνα… σεσημασμένος μαλλιαρός!
Κάποια χρονιά που είχα συγκεντρωμένα στην Γ΄ ελληνικού πολλά καλά παιδιά, τους δίδαξα ολάκερο τον “Εθνικό Ύμνο” του Σολωμού, που δεν τον είχε το πρόγραμμα. Βρέθηκε αμέσως ο “επιστήμονας” του χωριού να με καταγγείλει στο υπουργείο ότι υπονομεύω την αθάνατον ημών γλώσσαν άτε διδάσκων εις τους παίδας τον “Εθνικόν Ύμνον!”. Πού να το φανταζότανε ο Σολωμός ότι ο ύμνος του θα μπορούσε να χρησιμέψει για τεκμήριο εθνικής προδοσίας. Και το υπουργείο με κάλεσε “εις απολογίαν!”. (Από τα “ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ”)
Το 2014 με την ευκαιρία των 40 χρόνων από το θάνατο του Κώστα Βάρναλη οργανώθηκαν εκδηλώσεις που ανέδειξαν πλευρές πλούσιου και επίκαιρου έργου του.
Δεν ξέρω αν σας έπεισα ότι η μελέτη της ιστορίας, της γλώσσας, του πολιτισμού, της λογοτεχνίας είναι ζητήματα εθνικής άμυνας. Αυτό πάντως είναι εδραία πεποίθησή μου.
