του Θανάση Μουσόπουλου
Εισήγηση στο Ανοικτό Καταληκτήριο Μάθημα
4 Ιουνίου 2014, ΙΘΤ&Π
Στην ελληνική γραμματεία διαχρονικά, από τον Όμηρο ως τον Ελύτη και το Ρίτσο, η γυναικεία μορφή κυριαρχεί. Ποιητές και πεζογράφοι, φιλόσοφοι και δραματουργοί πολύπλευρα και ποικιλότροπα παρουσιάζουν τη γυναίκα. Βέβαια, λίγες είναι μές στο διάβα του χρόνου οι γυναίκες δημιουργοί. Μία η Σαπφώ, μία η Άννα Κομνηνή- για να φωτίσουμε την κλασική περίοδο της πρώτης και τη μέση εποχή της δεύτερης. Ακόμη και στις μέρες μας, υπάρχει ένα διάχυτο ανδροκρατικό status σε όλους τους τομείς έκφρασης και δημιουργίας- παγκόσμια, κι όχι μόνο στην ελληνική ζωή.
Κατά το ακαδημαϊκό έτος (2013- 2014) που ολοκληρώνεται σήμερα, στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης στα τμήματα Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας και Ιστορίας και Πολιτισμού Θράκης, με τους σπουδαστές και τις σπουδάστριές μου εξετάσαμε κείμενα που αναφέρονται στη γυναίκα, στις διάφορες φάσεις του ελληνικού πνεύματος και λόγου. Ξεκινήσαμε από τα Ομηρικά έπη και φτάσαμε ως τον Ρήγα Φεραίο και τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό.
Κυρίαρχη θέση, με βάση αυτή την οπτική, κατέχει το αρχαίο ελληνικό δράμα, μέσα στο οποίο οι κλασικοί δραματουργοί αναδεικνύουν αθάνατες γυναικείες μορφές. Ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης με τις τραγωδίες τους, ο Αριστοφάνης και ο Μένανδρος με τις κωμωδίες τους διασώζουν αντιλήψεις και στάσεις ζωής, που ενσαρκώνουν με καθολικό και οικουμενικό τρόπο, γυναίκες- σύμβολα.
Οι σπουδαστές και σπουδάστριες με δική τους προσωπική φιλότιμη προσπάθεια και έρευνα συνέγραψαν τις εργασίες τους και θα παρουσιάσουν ο καθένας/ η καθεμιά από ένα κλασικό δράμα που κυριαρχείται από μία ή περισσότερες γυναικείες μορφές.
Κάθε χρόνο αφιερώνουμε το καταληκτήριο μάθημα σε κάποια προσωπικότητα. Φέτος αφιερώνουμε την όλη εκδήλωση στο μεγάλο βορειοθρακιώτη δημιουργό Κώστα Βάρναλη, με την ευκαιρία της επετείου των εκατόν τριάντα χρόνων από τη γέννησή του και των σαράντα χρόνων από το θάνατό του (1884- 1974).
Να τονίσουμε, εκτός των άλλων, πως ο Βάρναλης μας έχει δώσει ζωντανές μεταφράσεις τραγωδιών και πολλών κωμωδιών του Αριστοφάνη, που το σατιρικό του πνεύμα τόσο του πήγαινε…
(*)
Ο Κώστας Βάρναλης στο πλούσιο και ποικίλο έργο του εμπνέεται συχνά από τους αρχαίους έλληνες και τον πολιτισμό τους. Στην ποιητική και πεζογραφική του δημιουργία συχνά συναντούμε αρχαίους ήρωες και ηρωίδες.
Παραδειγματικά αναφέρω, το αριστούργημά του “Αληθινή Απολογία του Σωκράτη”, αλλά και το “Ημερολόγιο της Πηνελόπης”, το θεατρικό “Άτταλος ο τρίτος” και ποιήματα όπως “Ο Ορέστης”, “Η Αφροδίτη”, “Ο Αλκιβιάδης”.
Σημαντική, όμως, είναι συμβολή του Κώστα Βάρναλη σε σχέση με τους αρχαίους έλληνες δύο ακόμη τομείς : η μεταφορά στη σύγχρονη ελληνική γλώσσα λογοτεχνικών έργων της κλασικής αρχαιότητας και η δημοσίευση μεγάλου αριθμού άρθρων και επιφυλλίδων που αναφέρονται σε αρχαίους έλληνες δημιουργούς. Τα κείμενα αυτά το 1958 εντάχθηκαν στον δεύτερο τόμο του έργου “Αισθητικά – Κριτικά” (εκδόσεις Κέδρος). Αποτελούν το πρώτο μέρος του τόμου, σελ. 11 – 112, και φέρουν τον τίτλο “Αρχαίοι”.
Τα περισσότερα έργα που μετέφρασε είναι ποιητικά και δη δράματα, όπως και τα κριτικά κείμενά του.
Συγκεκριμένα ο Κώστας Βάρναλης μετέφρασε τα εξής έργα: στο διάστημα 1910- 1916 : Ευριπίδη Βάκχες, Ηρακλής Μαινόμενος, Ηρακλείδες, Σοφοκλή Αίας, Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα (εκδόθηκαν από τις γνωστές εκδόσεις ΦΕΞΗ). Στις μέρες μας από τις εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ σε δεύτερη ή τρίτη έκδοση κυκλοφορούν οι μεταφράσεις επτά έργων του Αριστοφάνη : Ιππείς, Ειρήνη, Λυσιστράτη, Πλούτος, Βάτραχοι, Εκκλησιάζουσες και Νεφέλες, του Ευριπίδη Ιππόλυτος και Τρωαδίτισσες. Πολλές μεταφράσεις του χρησιμοποιούνται ακόμη στις μέρες μας σε θεατρικές παραστάσεις αρχαίου δράματος.
Τα κριτικά του κείμενα αναφέρονται (με τη σειρά που είναι στον τόμο) στον Αριστοφάνη, στον Αισχύλο, στον Ευριπίδη, στον Σοφοκλή, στον Ηρόδοτο, στον Αρχίλοχο, στη Σαπφώ, στη Βουκολική λογοτεχνία, στον Όμηρο, στον Θεόφραστο, και σε γενικότερα θέματα : Οι αρχαίοι συγγραφείς, Η καλλιτεχνική συνείδηση και Τo άσεμνον.
(*)
Από δύο κείμενα (του 1941 και του 1942) θα παραθέσουμε αποσπάσματα που δείχνουν ολοφάνερα πώς βλέπει τους αρχαίους έλληνες, το έργο τους, το πρωτότυπο κείμενο και τη μετάφραση ο Κώστας Βάρναλης.
“Μ’ αρέσει να διαβάζω τ’ αρχαία κείμενα στο πρωτότυπο όχι από απλή φιλομάθεια, αλλά προ πάντων για να χαίρομαι την ομορφιά τους. Σε πολλά όμως χωρία συναντώ δυσκολίες- κ΄ οι εξηγήσεις των σχολιαστών δε με πείθουν. Μου φαίνονται βιασμένες. Αν δεν έχω το δικαίωμα, έχω όμως τον κοινό νου και κάποιο γούστο και πείρα των ποιητικών κυρίως πραγμάτων – και καθόλου δασκαλίστικη νοοτροπία”.
“Η διδασκαλία των κλασικών κειμένων στα σχολεία ένα έχει κυριότατο σκοπό: τη γνώση του αρχαίου πολιτισμού από τις πηγές. Αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε. Κ΄ οι πηγές αυτές είναι οι θαυμασιότερες πνευματικές κ΄ αισθητικές πηγές της ανθρωπότητας (…) Δεν μπορεί κανείς να καταλάβει καλά το νεότερο πολιτισμό, αν δεν ξέρει από πού αυτός ξεκίνησε για να φτάσει εδώ που βρίσκεται. Γιατί του νεότερου πολιτισμού τ΄ αξιολογότερα φανερώματα έχουνε την καταγωγή τους στον αρχαίο πολιτισμό. Είναι λοιπόν ανάγκη να τον ξέρουν αυτόν τον πολιτισμό όσοι θέλουνε να λέγονται άρτια μορφωμένοι άνθρωποι και πολύ περισσότερο όσοι πρόκειται αργότερα να παίξουν έναν δημιουργικό ρόλο στην Επιστήμη και στην Τέχνη. Αλλ΄ εμείς οι νεότεροι Έλληνες έχουμε κ’ ένα λόγο παραπάνω να ξέρουμε τον πολιτισμό και την ιστορία των προγόνων (…) Μονάχα με τη ζωντανή γλώσσα μπορούμε να νιώσουμε καλύτερα κι αμεσότερα τους αρχαίους συγγραφείς (…) Αν τα ελληνικά μας φαίνονται δύσκολα, σ’ αυτό δε φταίνε τα κείμενα. Φταίει η τυπολογική διδασκαλία, που έχει για σκοπό την εκμάθηση της αρχαίας γλώσσας κι όχι τη γνώση του αρχαίου πολιτισμού”.
(*)
Ζούμε σε μια κομβική στιγμή ως ανθρώπινο είδος και ως Έλληνες. Λαμβάνοντας υπόψη την πορεία μας μέσα στα εκατομμύρια χρόνια, είναι αφιλοσόφητο να περιοριζόμαστε σε μικρά χρονικά διαστήματα. Ας μετρούμε την ιστορία σε χιλιετίες και όχι σε δεκαετίες και το χειρότερο- στη δική μας μόνο γενιά. Το ανθρώπινο είδος και οι Έλληνες έχουν πολλά να διδαχθούν από το μακρύ παρελθόν τους . Χρήσιμο, όμως, είναι να έχουν ανοιχτά τα μάτια και στο παρόν. Ο Κώστας Βάρναλης προς τούτο αποτελεί έναν διδάσκαλο του γένους του ελληνικού και συνάμα έναν οικουμενικό άνθρωπο.
