ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Γράφει ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
Φιλόλογος – Συγγραφέας
[email protected]
Μέρος Β Λογοτεχνία:
-Παλατινή Ανθολογία, 4000 επιγράμματα 6ος π.Χ-10ος μ.Χ αι.
-Διάσωση κλασικών κειμένων.
-Πατριάρχης Φώτιος, Βιβλιοθήκη ή Μυριόβιβλος, πληροφορίες για 279 έργα 168 συγγραφέων- Ρητορικά.
-Αρέθας, αντιγραφές, σχολιασμοί, έκδοση έργων Πλάτωνα και Αριστοτέλη, Θεολογικά.
-Λεξικό Σούδας, εγκυκλοπαιδεία για συγγραφείς και έργα.
Ιστοριογραφία-Χρονογραφία:
-Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία
-Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογένητος, Έκθεσις της Βασιλείου τάξεως, για τη ζωή του παλατιού.
Φιλοσοφία:
-Λέων Φιλόσοφος ή Μαθηματικός (τέλος 8ου αι. -περ. 869), πλατωνικός φιλόσοφος, Διευθυντής Πανδιδακτηρίου Μαγναύρας (Πανεπιστημίου).
-Μιχαήλ Ψελλός, πλατωνικός, πολυγραφότατος, φιλοσοφία, θεολογία, επιστήμη. Ασχολήθηκε και με Αριστοτέλη. Κυριότερο έργο του «Διδασκαλία παντοδαπή», χρησιμοποιεί νεοπλατωνική φιλοσοφία για να ερμηνεύσει το Χριστιανισμό.
Επιστήμη:
-Λέων Φιλόσοφος ή Μαθηματικός, έργα για αρχαία μαθηματικά και φυσικές επιστήμες επινόησε είδος οπτικού τηλεγράφου.
Στη Μεσοβυζαντινή εποχή έχουμε την Εικονομαχία, στην Υστεροβυζαντινή στο προσκήνιο υπάρχει η αντίθεση δυτικής και ανατολικής εκκλησίας, και αργότερα, η αντίθεση ενωτικών και ανθενωτικών. Οι θρησκευτικές αυτές αντιπαραθέσεις, είχαν – εκτός των άλλων – ως συνέπεια τη διατήρηση της ομοιογένειας και της εθνικότητας του ελληνισμού, που στους τελευταίους αιώνες εμφανίζεται με απαιτήσεις στη βυζαντινή ζωή. Ενώ ο εξελληνισμός ήταν, θα λέγαμε, στην εξωτερική μορφή, στο τέλος της Βυζαντινής Οικουμένης αποκτά βαθύτατο και εθνικό περιεχόμενο.
Στους τελευταίους αιώνες της αυτοκρατορίας, μετά την πρώτη άλωση του 1204, παρά την ύπαρξη αξιόλογων λογίων και φιλοσόφων, όπως ο Νικηφόρος Βλεμμύδης (13ος αι.), ο Γεώργιος Παχυμέρης και ο Θεόδωρος Μετοχίτης των αρχών του 14ου αιώνα που δεν ήταν φανατικοί οπαδοί του Πλάτωνα ή του Αριστοτέλη, υπάρχει γενικότερη παρακμή, ενώ διχάζεται η κοινωνία και η διανόηση σε ενωτικούς και ανθενωτικούς. Στις τελευταίες δεκαετίες της αυτοκρατορίας έχουμε το Γεώργιο Γεμιστό – Πλήθωνα που ήταν πλατωνικός, μια πληθωρική και ριζοσπαστική προσωπικότητα, εκφραστής της ελληνικότητας, και το μαθητή του Βησσαρίωνα που εκτιμούσε τον Πλάτωνα ήταν όμως αριστοτελικός και ενωτικός. Τέλος έχουμε το Γεώργιο Σχολάριο που έγινε ο πρώτος πατριάρχης και ήταν αριστοτελικός και ανθενωτικός. Το 1460 αποφάσισε να κάψει τα βιβλία του Πλήθωνα.
Από τη δυναστεία των Παλαιολόγων ξεχωρίζουν Μιχαήλ Η΄ (1261-1282), Ανδρόνικος Β΄ (1282-1321), Ανδρόνικος Γ΄ (1328-1341), Μανουήλ Β΄ (1391-1425), Ιωάννης Η΄ (1425-1448), Κωνσταντίνος ΙΑ΄ (1449-1453).
Πρέπει να τονίσουμε ότι κατά την περίοδο αυτή έχουμε έντονα τα ελληνικά στοιχεία. Ο Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός, ο Βησσαρίων και ο Γεώργιος Σχολάριος όχι μόνο μελετούν σε βάθος τα κείμενα της κλασικής αρχαιότητας, αλλά τονίζουν ότι είναι απόγονοι των ελλήνων, έλληνες το γένος. Όπως σημειώνουν οι μελετητές πρόκειται για τη δεύτερη περίοδο του Ανθρωπισμού στο Βυζάντιο.
Επιπλέον, και η τέχνη της Παλαιολόγειας περιόδου έχει χαρακτηριστικά Αναγέννησης: κλασικισμός, ποικιλία αρχιτεκτονική ναών, καινοτομίες ζωγραφικής. Συγκεκριμένα στη Ζωγραφική: είναι
Εποχή των φορητών εικόνων και τοιχογραφιών. Μανουήλ Πανσέληνος (13ος αι.), Θεοφάνης ο Έλληνας (14ος αι.) στη Ρωσία, μαθητής του ο Αντρέι Ρουμπλιόφ.
α. Μακεδονική Σχολή (Πανσέληνος): εκτεταμένες ζώνες, συναισθηματικό στοιχείο, ψυχολογική έκφραση, αριστοκρατικό ήθος, στοχαστική ευγένεια, έντονη θλίψη προσώπων.
β. Κρητική Σχολή (Θεοφάνης ο Κρης): επιμέρους σκηνές, μέσα σε πλαίσια, εφαρμογή φορητών εικόνων στην αρχιτεκτονική του ναού.
*Ο πολιτισμός του Βυζαντίου επιβίωσε καθ’ όλη την Τουρκοκρατία στα Βαλκάνια και Ανατολική Ευρώπη. Ο θάνατος του Βυζαντίου έδωσε ζωή στη Δύση με το Μανουήλ Χρυσολωρά και όχι μόνο. Οι κορυφαίοι λόγιοι του Βυζαντίου δίδαξαν στα πανεπιστήμια της Ιταλίας.
Στη Ρωσία ο Θεοφάνης έφερε την Παλαιολόγεια τεχνοτροπία. Στη Σερβία του 14ου αι. έχουμε κωνσταντινουπολίτες αρχιτέκτονες, ενώ οι Σέρβοι αρχιτέκτονες καινοτομούν (ύπαρξη Σερβικής Σχολής).
*Ύστερα από το 1453 οι λόγιοι και οι φιλόσοφοι του Βυζαντίου, κουβαλώντας εκτός από τις γνώσεις τους και κείμενα αρχαίων και μεταγενέστερων συγγραφέων, καταφεύγουν στη Δύση, συμβάλλοντας στην εκεί Αναγέννηση και Ανθρωπισμό, που στο Βυζάντιο είχε ανθίσει ήδη από τον 9ο αιώνα,
O Πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός’, όπως επιγράφει και το ομότιτλο βιβλίο του ο Paul Lemerle (μιλώντας για τους 9ο και 10ο αιώνες, άρα δεύτερος βυζαντινός ουμανισμός, θα λέγαμε ότι είναι των 13ου και 14ου αιώνων).
Κλείνοντας, ας δώσουμε το λόγο στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη που στο έργο του «Η Γυφτοπούλα» γράφει για τον Γεώργιο Γεμιστό – Πλήθωνα :
«Ο Γεώργιος Γεμιστός, προς τοις άλλοις αυτού ελαττώμασι, είχε και έν ελάττωμα άγνωστον και ανήκουστον κατ’ εκείνον τον χρόνον. Ήτο είς των ολιγίστων, οίτινες είχον συνείδησιν του εθνισμού, και η καρδία του εφλέγετο υπό φιλοπατρίας. Είχεν αναμειχθεί εις τα πολιτικά της εποχής, και συνεβούλευσεν εκάστοτε τα βέλτιστα εις τους εν τη αρχή. Ήτο δε και ο μόνος όστις κατώρθωσε να μαντεύσει πού έκειτο η σωτηρία»
