Γράφει ο Νικόλαος Φωτιάδης*
Ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ο μετά Χριστόν Προφήτης, υπήρξε ο πρόδρομος του Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα των 
Ελλήνων και ο Δάσκαλος του Γένους.
Γεννήθηκε στο χωριό Δένδρο της Αιτωλίας από πατέρα Ηπειρώτη υφαντουργό. Τα πρώτα του γράμματα τα έμαθε στην Σιγδίτσα Παρνασίδος από τον Γεράσιμο Λύτσικα. Αργότερα μαθήτευσε στον ιεροδιάκονο Ανανία, τον αποκαλούμενο Δερβιζάνο.
Η τεράστια προσπάθεια του Πατροκοσμά για την πνευματική ανάταση του υπόδουλου στους Τούρκους Ελληνισμού και την μετατροπή της σπίθας της λευτεριάς σε φλόγα, άρχισε το 1760, όταν έφυγε από το Άγιον Όρος και πήγε στην Κωνσταντινούπολη όπου βρήκε τον αδελφό του Χρύσανθο.
Στην συνείδηση του πιστού λαού, ο Κοσμάς ο Αιτωλός υπήρξε ο Άγιος των σκλάβων. Ήταν αυτός που έδινε ελπίδα για το «ποθούμενο», όπως αποκαλούσε την Ελευθερία.
«Το ποθούμενο θα γίνει στην τρίτη γενεά».
«Όταν ακούσετε ότι ο πόλεμος άρχισε κάτω, τότε είναι καλά».
«Θα ρθει καιρός που οι Ρωμιοί θα τρώγονται μεταξύ τους. Εγώ συστήνω ομόνοια και αγάπη».
Και πράγματι το «ποθούμενο» ήλθε μετά τρεις γενεές από τότε που το έλεγε ο κοσμοκαλόγερος, πράγματι η επανάσταση του Γένους ξεκίνησε από «κάτω», την Πελοπόννησο και έφερε την ελευθερία και πράγματι ήλθε καιρός που αντί οι Ρωμιοί να σκέπτονται τον κοινό εχθρό τον Τούρκο, άρχισαν τις έριδες και τον αλληλοσπαραγμό.
Επί μια εικοσαετία ο Κοσμάς ο Αιτωλός περιέρχονταν τον Ελλαδικό χώρο και δίδασκε την κοινωνική αλληλεγγύη, την θρησκευτική ευλάβεια και προ πάντων την αγάπη προς την παιδεία.
«Όπου ανοίγει ένα σχολείο, κλείνει μια φυλακή» έλεγε και παρακινούσε τους Ρωμιούς να μάθουν γράμματα.
Περιόδευσε στα Ιόνια και Αιγαιοπελαγίτικα νησιά, στην Στερεά Ελλάδα και στην Θεσσαλία, στην Ήπειρο και σ άλλα μέρη.
«Έως τριάντα επαρχίες περιήλθον, δέκα σχολεία Ελληνικά εποίησα, διακόσια δια τα κοινά γράμματα» έγραφε στις 2 Μαρτίου 1779 στον αδελφό του Χρύσανθο, ο οποίος ήταν σχολάρχης στην Νάξο.
Ανάμεσα στις χιλιάδες μαθητές του ήταν και ο καλόγερος του Σουλίου Σαμουήλ, ο Κατσαντώνης, ο νεομάρτυρας Δημήτριος και ονομαστοί κλέφτες των Αγράφων και του Ολύμπου.
Στις 24 Αυγούστου 1779, ο πασάς του Βεράτιου της Αλβανίας Κούρτ διέταξε να τον κρεμάσουν, επειδή υποπτεύθηκε ότι το βαθύτερο νόημα του κηρύγματός του ήταν ο ξεσηκωμός των Ραγιάδων. Το σώμα του ερρίφθη στον ποταμό Άψο, ανασύρθηκε όμως από ένα ευλαβή ιερέα και τάφηκε στο Κολικόντασι, όπου αργότερα ο Αλή πασάς έχτισε εκκλησία στο όνομά του.
Αυτός σύντομα ήταν ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Εθνομάρτυρας.
* Αντγος ε.α.
Επίτιμος Υδκτης Δ ΣΣ
